Ukraiński Korpus Ochotniczy Prawego Sektora

Prawy Sektor (PS) od momentu swojego powstania przybrał charakter organizacji paramilitarnej, co wśród podobnych ruchów na Ukrainie jest dość powszechne. Na taki stan rzeczy wpłynęła na pewno specyfika poszczególnych ugrupowań wchodzących w skład PS. Jednak największy wpływ na to miały wydarzenia na kijowskim Majdanie, gdzie ukraińscy nacjonaliści brali udział w walkach z reżimem Wiktora Janukowycza. Gdy sytuacja za naszą wschodnią granicą zaczęła eskalować i przybrała kształt konfliktu zbrojnego pomiędzy Ukrainą a prorosyjskimi terrorystami wspieranymi przez Kreml, wiadome było, że ukraińskie organizacje nacjonalistyczne i ludzie uczestniczący w walkach na Majdanie Niezależności, przystąpią do obrony swojej ojczyzny, biorąc udział w wojnie z tak zwanymi separatystami na wschodzie kraju. W niniejszym artykule skupię się na militarnym charakterze Prawego Sektora, jego działaniach zbrojnych w rejonie Donbasu, aspekcie organizacyjnym oraz na roli jaką PS może odegrać podczas trwania konfliktu ukraińskiego, z jednej strony jako siła podważająca decyzje dowództwa, z drugiej mogąca je usprawnić.


W rejonie działań zbrojnych na wschodzie Ukrainy działa Ukraiński Korpus Ochotniczy Prawego Sektora (Dobrowolczyj Ukrajinskij Korpus ? DUK).1 De facto można określić go mianem zbrojnego ramienia partii. Jest to najbardziej upolityczniona i nieprzewidywalna jednostka militarna złożona z ochotników operująca w Donbasie. DUK jest jednostką samodzielną, niepodporządkowaną pod dowództwo naczelne, chociaż ściśle współpracującą z siłami rządowymi w zwalczaniu prorosyjskich separatystów, jej podległość sztabowi Operacji Antyterrorystycznej ATO ma charakter czysto operacyjny. Żołnierze służący w Korpusie Prawego Sektora są podporządkowani pod dowódców poszczególnych batalionów, bądź innych mniejszych jednostek, którzy wykonują polecenia swojego dowódcy Andrija Stempickiego, jednak pieczę nad całością, zarówno nad Korpusem, partią i organizacją społeczną dzierży przywódca prawoseków Dmytro Jarosz. Lider PS może w każdej chwili wydać polecenie opuszczenia rejonu działań wojennych przez swoich ludzi i poprowadzić ich w marszu na Kijów, czym niejednokrotnie straszył aktualne władze.2 W oświadczeniu wydanym przez Jarosza w lipcu 2014 roku możemy przeczytać, że członkowie Prawego Sektora zobligowani są do tworzenia struktur DUK i czynnego przeciwstawiania się rosyjskiej agresji. Lider ukraińskich nacjonalistów pisał, że równie ważna jest aktywność polityczna lecz w zaistniałej sytuacji schodzi ona na dalszy plan. W celu lepszego koordynowania całością organizacji, na dowódce Korpusu Jarosz wyznaczył wspomnianego wyżej Stempickiego, a na szefa partii Andrija Tarasenkę. Dmytro Jarosz zaapelował również do mieszkańców Ukrainy, żeby nie wierzyli w kłamliwą rosyjską propagandę na temat Prawego Sektora, zapewniając jednocześnie, że żaden ukraiński obywatel nie jest wrogiem PS. Lider prawoseków skierował również słowa do Sił Zbrojnych Ukrainy oraz służb bezpieczeństwa i prosił w nich o jedność, która jest gwarancją sukcesu. Pisał, żeby nie odbierali Prawego Sektora jako konkurentów, bo każdy z nacjonalistów jest gotów, tak jak oni, do obrony swojej ojczyzny. Na końcu dodał, że to nie skorumpowani politycy będą decydować o losie Ukrainy, ale patrioci, którzy będą walczyć do zwycięstwa, nie godząc się na żadne kompromisy i rozmowy z separatystami.3

Flaga Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego DUK

Flaga Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego DUK

Jak możemy przeczytać w oficjalnych dokumentach wydawanych przez dowództwo, DUK jest dobrowolnym zrzeszeniem obywateli Ukrainy chcących bronić swojej ojczyzny przed agresją, przy czym Korpus pozostaje otwarty na swoich rodaków mieszkających za granicą oraz obcokrajowców, którzy chcą być ochotnikami i czynnie wspierać Ukrainę w konflikcie zbrojnym. Ukraiński Korpus Ochotniczy działa na podstawie 65 artykułu ukraińskiej konstytucji, który głosi: ?Obrona Ojczyzny, niepodległości i integralności terytorialnej Ukrainy, okazywanie szacunku jej symbolom państwowym są obowiązkiem obywateli Ukrainy.?4 Celem jaki stawia sobie PS jest przywrócenie porządku konstytucyjnego i prawa na terenach Ukrainy, które są tymczasowo okupowane, co de facto oznacza odzyskanie obszarów kontrolowanych przez Rosjan. Jak czytamy w oświadczeniu dowódcy DUK, Korpus powstał z inicjatywy ruchu wojskowo-politycznego Prawy Sektor, lecz samego Korpusu nie można utożsamiać ze zbrojnym ramieniem jakiejkolwiek partii politycznej. Członkiem Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego może być każda osoba zdrowa fizycznie i psychicznie, wykazująca się wysoką moralnością, która ukończyła 18 rok życia. Ochotnikiem DUK może być każdy bez względu na przynależność partyjną, pochodzenie etniczne, czy wyznawaną wiarę, z zastrzeżeniem, że każdy przejaw ateistycznej i satanistycznej propagandy jest surowo zakazany.5

Pierwsze ochotnicze oddziały Prawego Sektora zaczęły formować się w kwietniu 2014 roku. W ramach Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego działa 16 batalionów, z czego tylko batalion 5. oraz 9. są w pełni skompletowane i działają jako jednostki liniowe w strefie ATO. Ich stan liczebny to około 450 ludzi. Pozostałe bataliony mają charakter rezerwowy i liczą od 50 do 300 ochotników.6 Niektóre oddziały wchodzące w skład batalionów rezerwowych operują w rejonie działań wojennych. Oprócz tego w Korpusie PS działa 8. Samodzielny Oddział walczący z separatystami, jednostka wywiadowcza i siły specjalne. Trzeba podkreślić, że cały czas prowadzone są działania mające na celu tworzenie kolejnych jednostek ochotniczych skupionych wokół Prawego Sektora. W styczniu 2015 roku ogłoszono powołanie do życia 13. Batalionu DUK7, który działać ma w Kijowie. Zadaniem tej jednostki będzie walka z ?wrogiem wewnętrznym?, działania wymierzone w sabotażystów, którzy w ostatnim czasie coraz częściej przenikają w rejony centralnej Ukrainy oraz przeciwdziałanie dywersji. W skład 13. Batalionu mają wchodzić żołnierze, którzy wcześniej brali udział w walkach w rejonie Donbasu, a którzy będę wracać na rotację do swoich domów.8 Według posiadanych przeze mnie informacji od członków Prawego Sektora Ukraiński Korpus Ochotniczy byłby w stanie wystawić do walki kilka pułków, gdyby tylko udało się uzbroić większość ochotników. W ramach Korpusu działa Centrum Mobilizacji i Informacji, w którego skład wchodzi dział logistyki, mobilizacji i komunikacji.9 W lutym 2015 roku w celu poprawy jakości informowania powołano do życia Biuro Informacyjne, które zajmuje się kontaktami z mediami i społeczeństwem.10 Za ekwipowanie żołnierzy, którzy zawdzięczają swoje wyposażenie organizacjom społecznym i wolontariuszom odpowiada Centrum Zabezpieczenia DUK.11 Oprócz tego w Ukraińskim Korpusie Ochotniczym działa Centrum Współpracy z Siłami Zbrojnymi Ukrainy, Centrum Medyczne, Centrum Finansowe, wydział do spraw współpracy z wolontariuszami, dział administracyjny, wywiad i kontrwywiad wojskowy, itp.12 Główna baza Korpusu Prawego Sektora znajduje się w rejonie Dniepropietrowskim, dwie inne: w Piskach położonych niedaleko donieckiego lotniska oraz w Mariupolu.13 Przygotowaniem ochotników do walki na wschodzie kraju zajmuje się stworzone w tym celu centrum i batalion szkoleniowy przeprowadzający ćwiczenia dla ?dobrowolców? na kilku poligonach.14 Jedynie po przejściu szkolenia według norm narzuconych przez Korpus ochotnicy mogą zostać skierowani do poszczególnych batalionów i brać czynny udział w konflikcie zbrojnym.15

Rejony, w których operowały ochotnicze oddziały Prawego Sektora to między innymi: Debalcewo, gdzie stacjonował 2. Batalion PS; front w północnych i zachodnich rejonach Doniecka w pobliżu wcześniej wspomnianego aeroportu ? 1. i 5. Batalion PS oraz Batalion Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), z których, jak podają niektóre źródła, wycofano część żołnierzy w celu uzupełnienia ich nowymi rekrutami; front południowy, okolice wspomnianego już Mariupola, gdzie operuje 3., 4. i 6. Batalion Prawego Sektora; Szyrokino, gdzie stacjonuje 8. Samodzielny Oddział PS.16

Opracowanie własne

Tabela 1: Nazwy poszczególnych jednostek Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego Prawego Sektora wraz z ich rejonem i datą sformowania oraz rejonem operowania.17

Jak już wcześniej wspomniałem, większość batalionów Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego to jednostki o charakterze rezerwowym. W celu poprawienia organizacji i zwiększenia aktywności oddziałów rozlokowanych w głębi Ukrainy dowództwo DUK przydzieliło batalionom ochotniczym szereg zadań i obowiązków. Oprócz ogólników mówiących o tym, że bataliony rezerwowe są gwarantem integralności państwa ukraińskiego i mają przeciwdziałać rosyjskiej agresji, jest kilka szczegółowych informacji. Oddziały tyłowe mają współdziałać z Siłami Zbrojnymi Ukrainy w celu ochrony strategicznych obiektów, dróg i szlaków przesyłowych. Na wypadek pogorszenia się sytuacji i eskalacji konfliktu bataliony ochotnicze zobligowane są do prowadzenia propagandy i zajęć z przysposobienie obronnego wśród cywilów oraz organizowania lekcji wychowania patriotyczno-wojskowego wśród młodzieży. Oddziały tyłowe mają szkolić nowych ochotników zgłaszających się do Korpusu Prawego Sektora, zapewniać opiekę nad rodzinami żołnierzy oraz służyć pomocą uchodźcom z terenów, w których trwa konflikt zbrojny.18

11. Rezerwowy Batalion DUK PS

11. Rezerwowy Batalion DUK PS

Z rozkazu dowódcy Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego Adrija Stempickiego, w celu utrzymania dyscypliny w oddziałach, utworzono Żandarmerię Wojskowo-Polową DUK PS. W każdym batalionie ma być od 7 do 10 żandarmów, z kolei w mniejszych jednostkach liczba ta wahać się ma od 3 do 5 ludzi. Dowódcę żandarmerii, zarówno w batalionach, jak i innych jednostkach Korpusu powołuje dowódca danego zgrupowania, któremu żandarmeria jest podporządkowana i zobowiązana do wykonywania jego rozkazów. Żandarmeria DUK wchodzi w skład sztabu batalionu, przy którym działa. Do zadań Żandarmerii Wosjkowo-Polowej należy między innymi egzekwowanie od dowódców i żołnierzy przestrzegania zasad i regulaminu; wykrywanie nadużyć i przewinień wojskowych oraz przeprowadzanie w tych sprawach śledztwa; zatrzymanie podejrzanych o przestępstwo ochotników i ich rewidowanie; kontrolowanie wykonywania kar, za co odpowiedzialny jest dowódca danej jednostki oraz współpraca z kontrwywiadem. Od żandarmów wymaga się ścisłego przestrzegania dyscypliny wojskowej; podporządkowania się pod swoich dowódców; wzorowości, która może być przykładem dla innych żołnierzy. Żandarm nie może poniżać innych ochotników, za to powinien kierować się moralnością, być bezstronny i uczciwy, stale podnosić swoje kwalifikacje, a czynności służbowe wykonywać w zgodzie z ustalonymi zasadami i przepisami. Według dowództwa DUK każdy członek Żandarmerii Wojskowo-Polowej, który dopuszcza się przestępstwa powinien być karany surowiej niż zwykły żołnierz.19 Jak można przeczytać w rozkazach zatwierdzonych przez dowódcę Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego ?dyscyplina wojskowa to klucz do zwycięstwa?, dlatego ustalono precyzyjny system kar za poszczególne wykroczenia. Sankcje mogą przybierać różne formy: naganę, zakaz noszenia broni, areszt, prace przymusowe, degradację, usunięcie z Korpusu Prawego Sektora, kary cielesne, stosowane jedynie w wypadku ciężkich przewinień; nie można wykonywać ich publicznie, by nie upokarzać osądzonego, chyba, że dany żołnierz popełnił wyjątkowo poważne przestępstwo.20

Do lekkich wykroczeń zalicza się: niezastosowanie się do rozkazu dziennego dowódcy, brak schludnego wyglądu przy oficjalnych wydarzeniach, brak porządku w zajmowanym pomieszczeniu, użytkowanie nieautoryzowanego munduru21, palenie w zakazanych miejscach, utrzymywanie broni w złym stanie technicznym, samowolne, krótkotrwałe oddalenia się z miejsca dyslokacji oddziału, niesubordynacja i spory z dowódcą. Wykroczenia cięższe to: samowolne, krótkotrwałe oddalenie się z miejsca dyslokacji oddziału wraz ze sprzętem lub bronią, poruszanie się po bazie z niezabezpieczoną bronią, rozładowywanie i ładowanie broni w nieprzeznaczonym do tego miejscu, używanie broni w celach ćwiczebnych bez pozwolenia dowódcy, spożywanie napojów alkoholowych bez zezwolenia, spożywanie i rozprowadzanie miękkich narkotyków, nieautoryzowane sprowadzanie na teren bazy osób trzecich, drobne kradzieże, zastosowanie przemocy w celu rozwiązywania konfliktów osobistych, niewypełnianie rozkazów i obowiązków, niedbałe wykonywanie poleceń, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji, uszkodzenie broni lub sprzętu, rozpowszechnianie przez Internet informacji mogących zaszkodzić dobremu imieniu Korpusu Prawego Sektora. Do poważnych przestępstw zalicza się: nie wykonanie rozkazu w trakcie walki, lub innego poważnego polecenia, demonstracyjna odmowa wykonania rozkazu, używanie i rozpowszechnianie narkotyków, spożywanie alkoholu podczas misji bojowej i w trakcie służby, utrata broni, kradzież broni, medykamentów, sprzętu itp., handel bronią i zasobami należącymi do Korpusu, użycie broni w celu rozwiązywania sporów osobistych, umyślne uszkodzenie broni, sprzętu i innych rzeczy należących do DUK, nieautoryzowane przewożenie broni po terytorium Ukrainy, użycie broni przeciwko rodakom, ujawnienie tajemnic wojskowych i organizacji, zdrada, ucieczka z pola bitwy, rozbój i kradzież dokonywana na cywilach, wykorzystywanie seksualne, użycie siły przeciwko żołnierzowi o wyższej randze, używanie tortur jako metody przesłuchiwania, zabójstwo cywila lub innego ukraińskiego żołnierza.22

W ramach Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego funkcjonuje stanowisko psychologa wojskowego. Do jego zadań należy: zapewnienie potrzebującym żołnierzom i ich rodzinom pomocy psychoterapeutycznej, przeprowadzanie testów psychologicznych na nowych rekrutach, organizowanie szkoleń, podnoszenie morale wśród ochotników, uczestniczenie w tworzeniu i prowadzeniu propagandy oraz zdawanie raportów dowódcy Korpusu Prawego Sektora.23

Według niektórych relacji, choć wydają się one przesadzone i mało prawdopodobne, liczba ochotników w Ukraińskim Korpusie Ochotniczym oscyluje wokoło 10 tysięcy ludzi.24 Według informacji z Prawego Sektora, liczba wszystkich członków PS włączając w to Korpus, partię polityczną i organizację społeczną to 6-7 tysięcy ludzi.25

Ochotnicy z Prawego Sektora walczą na wschodzie Ukrainy w ramach trzech zasadniczych komponentów:

1. Regularnych jednostek Sił Zbrojnych Ukrainy. Są to pojedyncze przypadki i osoby, zdarzają się również oficerowie, ale nie tworzą oni zwartych związków taktycznych, grup, czy pododdziałów.

2. Batalionów ochotniczych. Ciężko wymienić wszystkie jednostki złożone z ochotników, w których walczą członkowie Prawego Sektora. Jednak przede wszystkim są to bataliony Donbas, Dniepro, Ajdar oraz pułk Azow, który ma stricte nacjonalistyczny charakter. Narodowcy z PS tworzą tam zwarte odziały. Dla przykładu, pod Iłowajskiem operowała grupa bojowa 9. Samodzielnego Batalionu DUK, w którego skład wchodziło około 50 osób, podporządkowanych operacyjnie pod wcześniej wspomniany Batalion Dniepro.

3. Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego, w którym członkowie Prawego Sektora walczą pod swoją czerwono-czarną sotnią, będąc, co już wcześniej wspomniałem, operacyjnie podporządkowani pod dowództwo ATO, a w rzeczywistości tworząc niezależne od nikogo zgrupowanie wojskowe.26

15. Rezerwowy Batalion DUK PS

15. Rezerwowy Batalion DUK PS

W batalionach DUK PS tworzone są oddziały rozpoznawcze, grupy szturmowe, a żołnierze biorą udział również w zadaniach specjalnych, wywiadowczych, dywersyjnych, czy partyzanckich. Niektórzy z członków PS mogą pochwalić się służbą w elitarnych sowieckich jednostkach wojskowych, na przykład w piechocie morskiej, co bezpośrednio czyni z nich awangardę w ukraińskich siłach zbrojnych. Cechą charakterystyczną żołnierzy walczących pod sztandarami Prawego Sektora są wysokie morale, zdyscyplinowanie27 i poświęcenie na polu walki, czego najlepszym przykładem może być przywódca ukraińskich nacjonalistów Dmytro Jarosz, który jako jedyny lider legalnie działającej partii na Ukrainie walcząc na froncie przeciwko separatystom został ranny.28 Według relacji konwój pojazdów, w którym poruszał się Jarosz został ostrzelany rakietami Grad, jeden z odłamków trafił Dmytra Jarosza poważnie uszkadzając mu rękę. Dzięki przewieszonej przez biodro broni, która zahamowała siłę uderzenia odłamka, liderowi prawoseków nie stało się nic gorszego. Dmytro Jarosz przeszedł szereg operacji, lecz nawet w szpitalu cały czas koordynuje działania swoich ludzi i zapowiedział jak najszybszy powrót na front.29 Ochotnicy z Prawego Sektora wykazują się dużą karnością i przestrzeganiem zasad. Dzięki surowemu przeszkoleniu, oddziały DUK, na tle innych jednostek ochotniczych, odznaczają się stosunkowo małymi stratami wśród ludzi, mimo że operują w rejonie najcięższych walk, chociażby wspomniany wcześniej Iłowajsk. Członkowie Prawego Sektora brali również udział w bitwach, między innymi, pod Karliwką, Awdijiwką, Sawur-Mohyłą, okrążonym przez rosyjskich terrorystów Debalcewie i Iłowajsku, Piskach30 oraz Szyrokino, gdzie 8. Samodzielny Oddział DUK wraz z Batalionem Donbas rozbił dwie grupy rosyjskich dywersantów, likwidując 29 terrorystów, samemu nie ponosząc żadnych strat.31 Wydaje się, że mogła być to większa zaplanowana akcja, gdyż zaraz po tych wydarzeniach Pułk Azow całkowicie rozbił batalion separatystów i zniszczył ich sztab. Miejscowość Szyrokino znajduje się w tej chwili w rękach Ukraińców.32 We współpracy z batalionami Donbas, Kryvbas oraz Dniepro Prawy Sektor zajmuje się wykrywaniem konwojów, które pod przykrywką pomocy humanitarnej zaopatrują w sprzęt separatystów.33 Wielu z prawoseków to tak zwane cyborgi, czyli niestrudzeni obrońcy donieckiego lotniska. W związku z nieudolnością dowództwa i brakiem wydolności ukraińskich oddziałów specjalnych, obowiązek rozpoznania w okolicach aeroportu spadł na Prawy Sektor.34 Lotnisko padło po 242 dniach, a jego obrońcy już teraz za swoje poświęcenie okryli się sławą wśród ukraińskiego społeczeństwa.

Ze wszystkich ochotników z Prawego Sektora jedynie 30-40% wytrzymuje surowe szkolenie i wysyłanych jest na front. Według dowódców PS, autonomia, którą cieszą się ukraińscy nacjonaliści powoduje skuteczniejsze działanie. Członkowie DUK mają również zachowywać się odpowiednio w stosunku do swoich kolegów, ludności cywilnej, a także wrogów. Prawoseki mają nie dopuszczać się żadnych przestępstw w rejonie ATO, a każde najdrobniejsze przewinienie ma być surowo karane. Według relacji polskich wolontariuszy z Fundacji Otwarty Dialog nie pojawiają się jakiekolwiek skargi na żołnierzy Prawego Sektora od innych batalionów ochotniczych, z którymi PS owocnie współpracuje. Większość członków DUK to młodzi mężczyźni, ale w jednostkach prawoseków działają również kobiety, które nie podlegają żadnym taryfom ulgowym, większość z nich wybiera jednak służbę medyczną.35 Ochotnicy PS mają wykazywać się również ogromną wiarą i religijnością, która objawia się w czasie modlitwy odprawianej w czasie posiłków, zbiórek, ćwiczeń, a także przed bitwami. Sami nacjonaliści mówią o sobie, że są ?chrześcijańskimi patriotami?.36

Ciekawostką jest, że wśród członków Prawego Sektora przeciwko separatystom, bije się rosyjski nacjonalista, Ilja Bogdanow, który porzucił pracę w Federalnej Służbie Bezpieczeństwa (FSB), wyjeżdżając z Rosji by wesprzeć walczących Ukraińców.37 W Korpusie PS walczą również ochotnicy z Białorusi, Rosji i Chorwacji. O Polakach walczących w jednostkach prawoseków chodzą tylko pogłoski, jednak do tej pory nie udało się ich potwierdzić.38

Oddziały Prawego Sektora to przede wszystkim jednostki o charakterze lekkim, przeważnie pozbawione sprzętu ciężkiego, dość często oparte na cywilnych środkach transportu.39 Niedostatek sprzętu ciężkiego wynikał ze strachu Kijowa przed dozbrajaniem zbyt ekstremistycznych, według zdania władz, grup militarnych, których nie można do końca kontrolować. Mimo to w oddziałach Prawego Sektora można znaleźć pojedyncze egzemplarze broni ciężkiej, często są to sztuki zdobyte na separatystach, czy używane w ramach współpracy z jednostkami rządowymi w mieszanych grupach bojowych. Wiadomo, że 5. Samodzielny Batalion DUK posiada 3 sztuki armat przeciwpancernych MT-12 o kalibrze 100 mm oraz 2 moździerze Wasilok produkcji sowieckiej o kalibrze 82 mm.40 Jeśli chodzi o wyposażenie osobiste ochotników, są to przede wszystkim karabinki produkcji sowieckiej z rodziny AK: AK-74, AK-74u oraz karabiny wyborowe SWD, rkm PKM, wyrzutnie RPG. Często do karabinków podwieszone są granatniki, reszta oporządzenia jest własnością poszczególnych żołnierzy, lub jest dostarczana przez wolontariuszy.41 Jednym z większych zmartwień z jakim zmaga się Ukraiński Korpus Ochotniczy to problemy związane z małą ilością wyposażenia i poważnym brakiem środków medycznych.42

3. Rezerwowy Batalion DUK PS

3. Rezerwowy Batalion DUK PS

Prawy Sektor jak i inne ochotnicze formacje zbrojne na Ukrainie krytykują dowództwo naczelne i władze w Kijowie za ich nieskuteczne decyzje i złe rozkazy. Czara goryczy przelała się wraz z klęską pod Iłowajskiem, gdzie siły ukraińskie zostały otoczone i zdziesiątkowane. Również Prawy Sektor stracił ludzi, śmierć poniosło około 30 nacjonalistów, co jak na PS jest stosunkowo dużą daniną krwi. Dmytro Jarosz niejednokrotnie krytykował Kijów za brak wprowadzenia stanu wojennego oraz hamowanie rozwoju batalionów ochotniczych, które często są traktowane jako ekstrema, niezgadzająca się z polityką nowej władzy, mogąca zagrozić jej interesom.43 Mimo to od listopada 2014 roku cały czas prowadzone były rozmowy nad zalegalizowaniem ochotniczych oddziałów Prawego Sektora i włączenia je w struktury rządowe. Według informacji ze stycznia 2015 roku ukraińscy nacjonaliści zerwali te rozmowy i odmówili podporządkowania się prezydentowi i ministerstwu obrony. Doradca Petra Poroszenki Jurij Biriukow miał osobiście przedstawić Prawemu Sektorowi ?schemat pełnej legalizacji? i propozycję wciągnięcie pod służbę kontraktową. Oczekiwania prawoseków, którzy chcieliby formalnego włączenia w Siły Zbrojne Ukrainy, jednocześnie zachowując swoją autonomię Biriukow skomentował, iż jest to ?obszar fantastyki naukowej?.44 Na początku lutego 2015 roku, w związku z tymi wydarzeniami, lider Prawego Sektora, po rozmowach z innymi dowódcami jednostek ochotniczych, podjął decyzje o utworzeniu, tak zwanego, sztabu równoległego, który miałby usprawnić działania zbrojne w rejonie Donbasu.

Podczas wywiadu dla telewizji ?1+1? Jarosz wypowiadał się w następujący sposób: ?Mówimy o określonym sztabie operacyjnym mającym koordynować działania w pierwszej kolejności pododdziałów ochotniczych. Takich batalionów jest na froncie ok. 40 i w związku z tym aktualne są kwestie wymiany informacji wywiadowczej, koordynacja działań między takimi ochotniczymi pododdziałami?, dodając, że organ, który powołuje wraz z innymi dowódcami ?byłby pewną pomocą dla Sztabu Generalnego. Dlatego powtarzałem, powtarzam i będę powtarzać, że na wojnie do atamańszczyzny nie można dopuścić pod żadnym pozorem?. Taki sztab równoległy miałby współpracować ze Sztabem Generalnym (SG), jednak decyzja o powołaniu osobnego dowództwa została podjęta z pominięciem i bez wiedzy SG.45 W marcu 2015 roku pojawiły się informacje jakoby Prawy Sektor dostał ultimatum od Sztabu Generalnego, który złożył nacjonalistom ?propozycje nie do odrzucenia? – ci albo podporządkują się siłom rządowym, albo będą musieli opuścić linie frontu. Według PS dowództwo ATO kazało wycofać się wszystkim batalionom ochotniczym z sektora ?M?, czyli z miejscowości położonych w okolicach Mariupola, również z zajętego wcześniej Szyrokino. Prawy Sektor zareagował w ostrych słowach, rzucając oskarżenia o zdradę oraz celowe działanie zmierzające do osłabienie jednostek ochotniczych, które wykazują się o wiele większą skutecznością niż siły rządowe. DUK nie opuści zajmowanych i bronionych przez siebie pozycji, a jedyne rozkazy, którym podporządkuje się PS to rozkazy ich lidera Dmytro Jarosza. Sztab Generalny po tej wymianie zdań postanowił zmiękczyć swój przekaz, sugerując, że chodziło tylko o korzyści jakie PS mógłby zyskać po scaleniu z siłami rządowymi. Samemu Jaroszowi miano zaproponować stanowisko w Sztabie Generalnym, póki co nikt z PS nie skomentował tej propozycji.46

Dnia 13 lutego 2015 roku tuż po porozumieniach Mińskich, podpisanych przez prezydentów Ukrainy, Rosji i Francji oraz kanclerz Niemiec, tak zwany Mińsk 2, Dmytro Jarosz, lider Prawego Sektora, wydał oświadczenie, w którym uważa, że porozumienia te są sprzeczne z Konstytucją Ukrainy, a obywatele tego kraju nie są im winni posłuszeństwa. W tekście czytamy, że Prawy Sektor zastrzega sobie możliwość do dalszego kontynuowana walki na podstawie własnych decyzji, planów i rozkazów. Jarosz krytykował dowództwo za złe decyzje w sprawie Debalcewa i nie wyciągnięcie wniosków z wcześniejszej podobnej klęski pod Iłowajskiej. Wyraził za to słowa poparcia dla Pułku Azow, który w trakcie rozmów pokojowych przeprowadził ofensywę, odbijając z rąk separatystów kilka miejscowości wokół Mariupola.47 Jest to kolejna odsłona sporu pomiędzy władzami, a batalionami ochotniczymi, które przez Kijów oskarżane są o politykierstwo, krytykowanie i podważanie decyzji dowództwa. Jednakże krytyka ta nie jest bezpodstawna, jak już wspomniałem, władze traktują jednostki ochotnicze jako zagrożenie, nie dozbrajają i hamują ich rozwój, co ewidentnie pokazują liczby, na 2 bataliony szturmowe operujące w strefie ATO przypada 9 batalionów rezerwowych, które nie biorą czynnego udziału w walkach.48 Trzeba również zaznaczyć, że siły zbrojne Ukrainy, jak i cały jej aparat państwowy jest silnie zinfiltrowany przez rosyjską agenturę, mogącą wywierać wpływ na podejmowane decyzje, które w konsekwencji są szkodliwe. Na początku 2015 roku Służba Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU) wykryła w Sztabie Generalnym w Kijowie, szpiega w randze oficera, który przekazywał prorosyjskim terrorystom informacje o ruchach ukraińskich wojsk na wschodzie kraju, a Ukraińcom walczącym w batalionach ochotniczych i działaczom społecznym przekazywał fałszywe wiadomości o sytuacji na froncie. Według SBU człowiek ten miał szykować szereg prowokacji w Kijowie, również z użyciem broni.49 Do prowokacji miało dojść 5 lutego pod siedzibą parlamentu. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy przechwyciła wyrzutnie RPG, dwa tuziny granatów, amunicję różnego kalibru, bomby dymne oraz domowej roboty ładunki wybuchowe. Oprócz broni znaleziono również materiały propagandowe, najnowsze wydanie gazety ?Noworosja?, ulotki, flagi Rosji oraz, tak zwanej, Kijowskiej Republiki Ludowej. Do zamachu miało dojść podczas głosowania na temat uznania Donieckiej i Ługańskiej Republiki Ludowej za organizacje terrorystyczne. Celem prowokacji miało być wywołanie niepokoju społecznego i antyrządowych rozruchów.50 W świetle tych wydarzeń pomysły Prawego Sektora na temat lustracji urzędników51 i powołania dodatkowego dowództwa, wydają się propozycjami trafionymi, które mogłyby pomóc usprawnić działanie aparatu państwowego. Jednak brak woli politycznej nowych władz do podejmowania trudnych decyzji, skutkuje radykalizowaniem się batalionów ochotniczych, które doświadczają na sobie w formie bezsensownie przelanej krwi swoich żołnierzy, złych decyzji rządu i dowództwa naczelnego. Nie mogą więc dziwić inicjatywy mające na celu usprawnić działania bojowe na wschodzie Ukrainy.

Mimo konfliktu na linii rząd-Prawy Sektor, członkowie Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego zostawali niejednokrotnie nagradzani za swoje poświęcenie. Dnia 15 października 2014 roku żołnierz DUK, Andrij Szarkasin, otrzymał, w nagrodę za obronę donieckiego lotniska, imienną broń – pistolet Fort-17, z rąk przewodniczącego Rady Najwyższej Ukrainy Aleksandra Turczynowa. Była to druga taka nagroda, pierwszą otrzymał Dmytro Jarosz.52 15 listopada 2014 roku dwóch członków 5. Samodzielnego Batalionu Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego otrzymało z rąk Ministra Obrony Ukrainy pamiątkową odznakę za wyjątkowe męstwo. Tę samą nagrodę otrzymała sanitariuszka PS, która uratowała i wywiozła z pola bitwy 128 rannych.53 Z kolei 11 marca 2015 roku członkowie Prawego Sektora wraz z innymi żołnierzami Gwardii Narodowej, na spotkaniu z Jego Świętobliwością Patriarchą Kijowskim i całej Rusi-Ukrainy z Ukraińskiego Kościoła Powszechnego Patriarchatu Kijowskiego, zostali odznaczeni medalami za poświęcenie i miłość do Ukrainy.54

Oprócz chwalebnych czynów, ze zbrojnymi oddziałami Prawego Sektora, a przynajmniej jego mniejszej części, wiąże się wiele kontrowersji w sprawach związanych z ich finansowaniem. Jak donosi portal internetowy Kresy24.pl jednym ze sponsorów PS jest oligarcha Ihor Kołomojski, który kontroluje spółki Ukrtransnaft i Ukrnaft. W marcu 2015 roku doszło do wtargnięcia zbrojnych oddziałów do siedziby tych spółek. Miała to być reakcja na uchwalenie nowego prawa, które pozwala skarbowi państwa na na ustanowienie własnego zarządu w Ukrnafcie. Oddziałami, które miały wtargnąć do biur spółek miały być Batalion Dniepro, tak naprawdę ufundowany przez Kołomojskiego oraz Prawy Sektor. Dowództwo obu ochotniczych formacji odcięło się od tych doniesień. W związku z tymi wydarzeniami powstało zagrożenie secesji kolejnego z obwodów Ukrainy, tym razem Dniepropietrowskiego, którego gubernatorem był Ihor Kołomojski. Dnia 25 marca 2015 roku prezydent Petro Poroszenko odwołał Kołomojskiego z urzędu, a do Dniepropietrowska skierował oddziały Gwardii Narodowej.55 Wydaje się wielce nieprawdopodobne by Prawy Sektor miał w tych wydarzeniach jakiś swój udział. Jednym z postulatów PS jest odzyskanie utraconych prowincji i niepodzielność Ukrainy, dlatego nie sądzę, że dowództwo prawoseków ryzykowałoby udziałem w wydarzeniach, których skutkiem mogłaby być secesja kolejnych obwód państwa. Również w marcu w Dniepropietrowsku doszło do tragedii, w wyniku której śmierć poniósł funkcjonariusz Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Został on zastrzelony przez żołnierza służącego w oddziałach Prawego Sektora a następnie w Batalionie Dniepro. SBU wydała za napastnikiem list gończy oraz zatrzymała kilkunastu ludzi oskarżonych o przemyt wódki i papierosów związanych z PS oraz Batalionem Dniepro.56 Nie ulega wątpliwości, że wojna stanowi doskonałą okazję do wzbogacenia się dla ludzi, którzy angażując się w pracę takich organizacji jak Prawy Sektor pragną zyskać pozorną bezkarność, a jednocześnie przykrywkę dla swoich przestępczych działań. By chronić się od tego typu sytuacji w Korpusie Prawego Sektora działają rygorystyczne przepisy i zasady, nad których egzekwowaniem czuwa żandarmeria, o czym wspominałem na początku tego tekstu.

Pułk ?Azow?

Pułk ?Azow?

Oprócz Prawego Sektora w rejonie działań ATO operuje szereg innych jednostek militarnych o charakterze nacjonalistycznym, na przykład Batalion OUN (Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów), który przez pewien czas podporządkowany był pod PS i działał jako grupa bojowa Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego.57 Obecnie jednostka posiada status podobny do DUK, jest autonomiczna jednak operacyjnie podporządkowana pod dowództwo Operacji Antyterrorystycznej.58 OUN brał udział w obronie donieckiego lotniska, a obecnie stacjonuje w rejonie miejscowości Piski. Jego dowódcą jest Mykoła Kochaniawski. W jego batalionie podstawą wysokich morale są wartości chrześcijańskie i ukraińskie tradycje. W jednostce OUN jest kategoryczny zakaz spożywania alkoholu.59 W wywiadzie przeprowadzonym przez jeden z polskich portali internetowych, komendant Batalionu OUN Andrij Siryj opowiadał, że od momentu powstania batalionu, jego jednostka nie dostała ?od państwa nawet jednego naboju?. Ochotnicy walczą bronią zdobyczną, lub tą, która jest ich prywatną własnością, zdarzają się przypadki, że żołnierze na swoim wyposażeniu mają broń myśliwską. Komendant Siryj skomentował to w ten sposób: ?To bardzo bolesne bo my walczymy o swoją ojczyznę, a nasza ojczyzna nie dba o nas ani trochę.?60 Wiadomo, że w Batalionie OUN oprócz Ukraińców walczą również Białorusini61, a nawet Żydzi.62 Innym przykładem może być batalion Kureń tworzony przez Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe i jej zbrojne ramię – Ukraińską Samoobronę Narodową (UNA-UNSO), która wchodzi w skład Prawego Sektora. Wiadomo, że kolejne 4 jednostki są w trakcie formowania.63 Obecnie jednostka UNSO podporządkowana jest pod Ministerstwo Obrony Ukrainy i ukraińskie Siły Zbrojne, tworząc 54. Samodzielny Batalion Rozpoznawczy w ramach 30. Brygady Zmechanizowanej.64 Jednak najbardziej znanym zgrupowaniem wojskowym o charakterze nacjonalistycznym poza Ukraińskim Korpusem Ochotniczym jest Pułk Azow, który jako część składowa Gwardii Narodowej oficjalnie podlega pod Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Ukrainy. Jednostka ta w maju 2014 roku jechała na front jako batalion, jednak we wrześniu tego samego roku decyzją ukraińskiego ministra spraw wewnętrznych Azow, jako pierwsza jednostka ochotnicza została przekształcona w pułk, z zachowaniem swojej symboliki i dowódcy, którym jest podpułkownik Andrij Bielecki65 z organizacji Socjal-Nacjonalistyczne Zgromadzenie, które do kwietnia 2014 roku wchodziło w skład Prawego Sektora.66 Symbolami Pułku Azow są Czarne Słońce oraz litery hasła ?Idea Nacji?, które budzą wiele kontrowersji. Pierwszy z nich to okultystyczny symbol używany przez Heinricha Himmlera, szefa SS, zaś symbolika ?IN?, to według niektórych komentarzy, odwrócona runa Wolfsangel, czyli tak zwany wilczy hak. Emblemat ten wykorzystywany był również przez oddziały Waffen SS, co na każdym kroku stara się podkreślać moskiewska propaganda, której celem jest zrobienie z żołnierzy ukraińskich walczących za niepodległość swojego kraju wielbicieli wszelkiej maści reżimów autorytarnych.67 Sam dowódca pułku oświadczył, że symbolika ta nie ma nic wspólnego z nazizmem, a on sam nie ma zamiaru uczestniczyć w politycznie poprawnym szaleństwie, i nie zamierza przepraszać za znaki, które są w użyciu w jego jednostce. Również członkowie pułku Azow, mimo iż nie kryją swoich sympatii względem ukraińskiego nacjonalizmu i narodowego socjalizmu, to zaznaczają, że obie te idee nie mają żadnego związku z niemieckim nazizmem. Wielu z nich podkreśla, że Ukraina ma obecnie dwóch wrogów, z jednej strony separatystów i Rosję, a z drugiej Unię Europejską.68 Pułk Azow ma charakter międzynarodowy, oprócz Ukraińców, z których 3/4 to Ukraińcy rosyjskojęzyczni, walczą w nim także Rosjanie, Białorusini, Brytyjczycy, Włosi, Szwedzi, przedstawiciel tej narodowości, Leo „Wiking” Sjöholm, zginął w trakcie działań bojowych69, Grecy, Chorwaci, Kanadyjczycy a także Polacy, sam dowódca Azowu, nazywa tych ochotników elitą.70 Ciekawe czy fakt ten będzie wykorzystywany przez Moskwę by ukazać Ukraińców jako stronę nie przestrzegającą podpisanych porozumień z Mińska, gdzie jednym z punktów umowy było zlikwidowanie wszystkich jednostek zagranicznych i wydalenie z oddziałów obcokrajowców. Jednak należy zaznaczyć, że zagraniczni żołnierze w ukraińskich oddziałach to wyłącznie ochotnicy, których de facto porozumienia te nie obowiązują, natomiast po stronie tak zwanych separatystów walczą regularne jednostki armii rosyjskiej oraz opłacani najemnicy na przykład z Czeczeni.

Rejonem operowania Azowu jest tak zwany sektor ?M?, czyli Mariupol i miejscowości leżące wokół niego, jak chociażby wcześniej wspomniane Szyrokino, gdzie w marcu rozbito batalion separatystów. Od 11 do 15 lutego 2015 roku nastąpił kontratak pułku, który przesunął obszar aktywnej obrony o kilkanaście kilometrów w stronę Nowoazowska. Mimo poważnych strat, sięgających nawet 20% użytych sił, Pułk Azow potrafił przeprowadzić skuteczną ofensywę. Stan liczebny pułku na wrzesień 2014 roku oscylował wokół 800 osób, w tej chwili prawdopodobnie jest to ekwiwalent dwóch batalionów. Na wyposażeniu Pułku Azow są 4 mobilne zestawy moździerzy o kalibrze 82 mm transportowane na samochodach. Podobnie jak w przypadku Korpusu Prawego Sektora ekwipunek żołnierzy stanowią przeważnie karabinki z rodziny AK74, rkm PKM, karabiny SWD i RPG-7, ponadto Azow dysponuje lekkimi karabinami maszynowymi ukraińskiej produkcji Fort-401, Tavorami, a także automatycznymi granatnikami AGS-17. Potwierdzone informacje mówią również o kilku sztukach czołgów T-64, które są na stanie Azowu.71 Bronią wsparcia bezpośredniego są tak zwane guntracki z zamontowanymi zestawami przeciwlotniczymi ZSU-23-2. Oprócz tego na wyposażeniu Pułku Azow są samochody opancerzone typu Kraz Spartan. Ochotnicy bijący się w szeregach Azowu wykazują się wysokim morale, a braki w doświadczeniu nadrabiają chęcią do walki.72

5. Samodzielny Batalion DUK PS

5. Samodzielny Batalion DUK PS

Prawy Sektor oprócz zaangażowania stricte politycznego, prezentuje się również jako organizacja militarna, która tworzy własne oddziały w postaci Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego, kierowane do walk przeciwko prorosyjskim separatystom w rejonie Donbasu. Jest to formacja ochotnicza, działająca niezależnie od Sztabu Generalnego jednak z nim współpracująca. Prawy Sektor podobnie jak inne bataliony ochotnicze, pozbawiony jest ubezpieczenia swoich ludzi przez państwo. W razie śmierci swoich ochotników ich rodziny są pozostawiane same sobie, mogą liczyć jedynie na pomoc od organizacji społecznych. Korpus Prawego Sektora jawi się nam jako jednostka dobrze zorganizowana, surowo przestrzegająca swoich przepisów i zdyscyplinowana, co skutkuje stosunkowo małymi stratami wśród ludzi. Zdarzają się oczywiście przypadki niesubordynacji, o czym pisałem wyżej, ale nie powinno rzutować to na całą organizację. W ramach DUK działa szereg wydziałów zajmujących się bieżącymi sprawami Korpusu. Jako jednostka pozbawiano rządowego wsparcia, działająca w oparciu o datki i działanie wolontariuszy potrafiła w ciągu niecałego roku zorganizować 16 batalionów, stworzyć służbę wywiadu, kontrwywiadu, oraz jednostki do zadań specjalnych, aktywnie włączając się w walki przeciwko rosyjskim terrorystom. O czym wspominałem już wyżej PS, jak i inne ochotnicze formacje często są traktowane przez obecne ukraińskie władze jako kulę u nogi, potencjalne zagrożenie dla nowego ładu, ich rozwój jest często na siłę hamowany oraz cierpią na niedostatek sprzętu i broni. Mimo tych trudności DUK potrafi mobilizować się oddolnie oraz wpływać na inne oddziały oparte na ochotnikach. Widać to chociażby w decyzji o powołaniu, tak zwanego, sztabu równoległego. Trudno przewidzieć, co może się stać gdy sytuacja na linii rząd-Prawy Sektor będzie się zaogniać. Równie dobrze oznaczać to może koniec organizacji, ale niewykluczone, że Prawy Sektor w przyszłości odegra poważną rolę na Ukrainie. Jeśli dalej będzie pomijany przez obecną władzę, a jego słuszne postulaty, jak chociażby lustracja urzędników i wprowadzenie stanu wojennego, będą traktowane z lekceważeniem nacjonaliści będą dalej się radykalizować i przeciągać na swoją stronę niezadowolonych z dowództwa i rządu ukraińskich żołnierzy walczących z poświęceniem na wschodzie kraju, którzy przez nierozważne decyzje Sztabu i spenetrowanie aparatu państwowego przez służby rosyjskie, niejednokrotnie ponosili ciężkie i bezsensowne straty. Zbrojne ramię Prawego Sektora może więc w przyszłości stać się siłą, która spowoduje rozsadzenie obecnego systemu, katalizatorem do kolejnych rewolucji, czego skutkiem byłoby obalenie rządów przez ukraińskie społeczeństwo, niezadowolone ze zmian. Dzięki swojemu poświęceniu, oddaniu idei i ojczyźnie ochotnicze jednostki PS są formacją, której nie można lekceważyć.

Przypisy:

1. M. Gawęda, Prawy Sektor na wojnie. Ukraiński Korpus Ochotniczy w Donbasie, http://www.defence24.pl/analiza_prawy-sektor-na-wojnie-ukrainski-korpus-ochotniczy-w-donbasie, 11.02.1015.
2. Idem, Ukraińskie bataliony ochotnicze w Donbasie: organizacja, wyszkolenie, uzbrojenie, http://www.defence24.pl/analiza_ukrainskie-bataliony-ochotnicze-w-donbasie-organizacja-wyszkolenie-uzbrojenie, 11.02.2015.
3. ????????? ?????????? ???????? ???????? ?????? ?????, http://banderivets.org.ua/zvernennya-providnyka-pravogo-sektora-dmytra-yarosha.html, 26.03.2015.
4. Konstytucja Ukrainy, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/Ukraina2014.pdf, 26.03.2015.
5. ???????? ????????? ??? ????????? ????????????? ???????????? ??????? ??????? ???????, http://banderivets.org.ua/zagalni-polozhennya-pro-stvorennya-dobrovolchogo-ukrayinskogo-korpusu-pravyj-sektor.html, 26.03.2015.
6. A. Micek, Siły Zbrojne Ukrainy ? stan na połowę stycznia 2015 r., http://www.nowastrategia.org.pl/sily-zbrojne-ukrainy-stan-polowe-stycznia-2015-r/, 11.02.2015.
7. Ibidem.
8. 13th battalion of the DUK Right Sector created for defending of Kyiv, http://ukrainiancrusade.blogspot.com/2015/01/13th-battalion-of-duk-right-sector_28.html, 02.11.2015.
9. Materiał własny. Ankieta, na którą odpowiedział Yurij Mindyuk pełniący funkcję Zastępcy Szefa Komitetu Wykonawczego Prawego Sektora.; Rozkaz 11 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-11.html, 24.03.2015.
10. Rozkaz 35 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-35.html, 24.03.2015.
11. Materiał własny.
12. Rozkaz 39 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-39.html, 24.03.2015
13. Materiał własny.
14.Materiał własny.
15. Rozkaz 24 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-24.html, 24.03.2015.
16. A. Micek, Sytuacja w Donbasie ? stan na koniec listopada 2014 r., http://www.nowastrategia.org.pl/sytuacja-w-donbasie-stan-na-koniec-listopada-2014-r/, 20.03.2015; Idem, Wznowienie walk w Donbasie!, http://www.nowastrategia.org.pl/wznowienie-walk-w-donbasie/, 20.03.2015.
17. Zwrot ?brak danych? oznacza niemożność sprawdzenia dokładnych danych, bądź sytuację, w której dana jednostka w ogóle nie brała udziału w walkach w strefie wojennej. Ostatnia kolumna tabeli przedstawia rejon operowania poszczególnych, batalionów, jednostek, bądź oddziałów wchodzących w ich skład. Rozkazy DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakazy.html; ????????? ????? ???????? ???????? ????????? ?? ??????? ????????, http://www.0629.com.ua/news/774027; ??????????? ??????? ???????????? ? ??????????????? ?????????? ?????? ???????? ????????, http://glavnoe.ua/news/n218234; Profil społecznościowy 7. Samodzielnego Batalionu Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego Prawego Sektora, https://www.facebook.com/pages/7-?-???????-?????????-???-???????-???????/410172035825292?fref=pb&hc_location=profile_browser, Profil społecznościowy Prawego Sektora w obwodzie rowieńskim, https://www.facebook.com/rightsrivne/posts/1550327068515090; Profil społecznościowy Dmytra Jarosza lidera Prawego Sektora, https://www.facebook.com/dyastrub/posts/689251491151738; Profil społecznościowy DUK, http://vk.com/wall-37815639_9600, 27.03.2015.
18. ????????? ??? ??????? ?????????? ??? ??, http://banderivets.org.ua/polozhennya-pro-zapasni-bataljony-duk-ps.html, 26.03.2015.
19. ????????? ??? ?????????-??????? ??????????? ??? ??, http://banderivets.org.ua/polozhennya-pro-vijskovo-polovu-zhandarmeriyu-duk-ps.html, 25.03.2015.
20. ???? ????????, http://banderivets.org.ua/vydy-pokaran.html, 25.03.2015.
21. Ten przepis wydaje się być martwy, lub mówiąc kolokwialnie przymyka się na niego oko. Większość batalionów ochotniczych nie ma ujednoliconego umundurowania, podobnie jest w przypadku Prawego Sektora. Wśród ?dobrowolców? możemy spotkać mundury między innymi w kamuflażu ukraińskiej armii, niemieckie flecktarny, brytyjskie dpm i multi terrain pattern, amerykańskie multicamy, czy nawet polskie wz.93, itp.
22. ???? ???????? ?????????? ? ????????, http://banderivets.org.ua/vydy-porushen-dystsypliny-i-zlochyniv.html, 25.03.2015.
23. Rozkaz 20 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-20.html, 26.03.2015.
24. Groził Putinowi, walczył w Donbasie. Lider Prawego Sektora w parlamencie, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/grozil-putinowi-walczyl-w-donbasie-lider-prawego-sektora-w-parlamencie,482699.html, 12.02.2015.
25. Materiał własny.
26. M. Gawęda, Prawy Sektor na wojnie…
27. Ibidem.
28. Ukraina: Lider Prawego Sektora Dmytro Jarosz został ranny, http://wyborcza.pl/1,75477,17288866,Ukraina__Lider_Prawego_Sektora_Dmytro_Jarosz_zostal.html, 12.02.2015.
29. A visit to the Commander, http://ukrainiancrusade.blogspot.com/2015/02/finally-we-have-visited-dmitry-yarosh.html, 12.02.2015.
30. Materiał własny.
31. 8-?? ?????? ???? ??? ??????? ???????? ????? ??? ?????????, http://banderivets.org.ua/8-ma-okrema-rota-duk-zavdala-vorogovi-vtrat-pid-shyrokynym.html, 26.03.2015.
32. Ukraińskie uderzenie na Szyrokino! Batalion separatystów rozbity, sztab zniszczony, http://kresy24.pl/65928/ukrainskie-uderzenie-na-szyrokino-batalion-separatystow-rozbity-sztab-zniszczony/, 27.03.2015.
33. Rozkaz 28 DUK PS, http://banderivets.org.ua/nakaz-28.html, 27.03.2015.
34. M. Gawęda, Dlaczego Ukraińcy utracili lotnisko w Doniecku? Analiza taktycznego poziomu działań bojowych, http://www.defence24.pl/analiza_dlaczego-ukraincy-utracili-lotnisko-w-doniecku-analiza-taktycznego-poziomu-dzialan-bojowych, 13.02.2015.
35. Women in the Right Sector Volunteer corps ? documentary film, http://euromaidanpress.com/2014/09/16/women-in-the-right-sector-volunteer-corps-documentary-film/, 20.03.2015.
36. A. Góralska, Żołnierze Prawego Sektora otrzymali od ODF kamizelki kuloodporne, http://maidan24.pl/news/zolnierze-prawego-sektora-otrzymali-od-odf-kamizelki-kuloodporne, 13.02.2015.
37. Rosjanin porzucił służbę w FSB i walczy w Donbasie u boku ukraińskich nacjonalistów, http://www.nacjonalista.pl/2014/10/08/rosjanin-porzucil-sluzbe-w-fsb-i-walczy-w-donbasie-u-boku-ukrainskich-nacjonalistow/, 13.02.2015.
38. Materiał własny.
39. A. Micek, Siły…
40. Profil społecznościowy Ukraińskiego Korpusu Ochotniczego, http://vk.com/wall-37815639_9600, 27.03.2015.
41. M. Gawęda, Prawy Sektor na wojnie…; M. Gawęda, Ukraińskie…
42. Materiał własny.
43. Ibidem; Dmytro Jarosz: Prawy Sektor stracił 30 bojowników, http://www.kresy.pl/wydarzenia,wojskowosc?zobacz/dmytro-jarosz-prawy-sektor-stracil-30-bojownikow#, 12.02.2015.
44. Prawy Sektor mówi ?nie? prezydentowi i armii, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/prawy-sektor-odmowil-podporzadkowania-si4e-ministerstwu-obrony-ukrainy,503861.html, 12.02.2015; Prawy Sektor odmówił podporządkowania się ministerstwu, http://autonom.pl/?p=10524, 12.02.2015.
45. Ochotnicy mają dość generałów? Lider Prawego Sektora: Tworzymy ?sztab równoległy?, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/wojna-w-donbasie-bataliony-ochotnikow-tworza-wlasny-sztab,511263.html, 12.02.2015;
46. Koniec Prawego Sektora? Albo wstąpicie do normalnego wojska, albo…, http://kresy24.pl/65910/koniec-prawego-sektora-albo-wstapicie-do-normalnego-wojska-albo/, 27.03.2015.
47. Profil społecznościowy Dmytra Jarosza lidera Prawego Sektora, https://www.facebook.com/dyastrub/posts/782660468477506, 27.03.2015.
48. M. Gawęda, Prawy Sektor na wojnie…
49. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy: w sztabie generalnym wykryto szpiega separatystów, http://www.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_www.pap.pl&_PageID=1&s=infopakiet&dz=swiat&idNewsComp=196248&filename=&idnews=199559&data=&status=biezace&_CheckSum=1834286206, 13.02.2015.
50. ??? ???????? ?????, ? ???? ????????? ????????? ?????????? ???????? ????, http://pravyysektor.info/news/sbu-vyluchyla-zbroyu-z-yakoji-terorysty-planuvaly-obstrilyaty-verhovnu-radu/, 13.02.2015; Pora na Kijów: ostrzelać parlament, wzniecić protesty, zajmować budynki rządowe, http://kresy24.pl/63681/pora-na-kijow-ostrzelac-parlament-wzniecic-protesty-zajmowac-budynki-rzadowe/, 13.02.2015.
51. Prawy Sektor wszedł do kijowskiej prokuratury. Żąda lustracji, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/prawy-sektor-wszedl-do-kijowskiej-prokuratury-zada-lustracji,439299.html, 15.02.2015.
52. ???? ???????? ???????????? ??????? ??????? ??????, http://pravyysektor.info/news/druh-bohema-nahorodzhenyj-bojovoyu-imennoyu-zbrojeyu/; ???????? ?????? „????????” ???????? ?????????? ????????? ?????? ??????? ???, http://tsn.ua/foto/turchinov-vruchiv-kiborgam-kraschi-ukrayinski-pistoleti-374678.html, 27.03.2015.
53. Profil społecznościowy Prawego Sektora w Kijowie, https://vk.com/ps_kyiv?w=wall-68950144_2653, 27.03.2015.
54. ????????? ???????? ??????? ????????? ?????????? ???????? ?????? ?????????? ???????????? ??????? ????? ???????????? ?? ????????????? ???????????? ??????? „?????? ??????”, http://www.cerkva.info/en/news/patriarch/6500-patriarh-novyny-11-03-2015.html, 27.03.2015.
55. Kolejny obwód Ukrainy na krawędzi secesji! Bunt Kołomojskiego! Gwardia Narodowa postawiona w stan pogotowia!, http://kresy24.pl/65836/kolejny-obwod-ukrainy-na-krawedzi-secesji-bunt-kolomojskiego-gwardia-narodowa-postawiona-w-stan-pogotowia/; Poroszenko wyrzuca zbuntowanego gubernatora-oligarchę! Kołomojski nie daruje?, http://kresy24.pl/65846/poroszenko-wyrzuca-zbuntowanego-gubernatora-oligarche-kolomojski-nie-daruje-wideo-foto/; Ukraińskie koncerny naftowe w rękach uzbrojonych bojówek! Władze straciły kontrolę nad energetyką, http://kresy24.pl/65702/ukrainskie-koncerny-naftowe-w-rekach-uzbrojonych-bojowek-wladze-stracily-kontrole-nad-energetyka-wideo/, 27.03.2015.
56. Bojówkarz Prawego Sektora zastrzelił oficera SBU! Kto pomaga separatystom?, http://kresy24.pl/65839/bojowkarz-prawego-sektora-zastrzelil-oficera-sbu-kto-pomaga-separatystom/, 27.03.2015.
57. M. Gawęda, Prawy Sektor na wojnie…
58. Volunteer battalions in eastern Ukraine: who are they?, http://uacrisis.org/volunteer-battalions-eastern-ukraine/, 20.03.2015.
59. M. Andruszewska, Czarne i czerwone, jak ziemia i krew, [w:] ?Tygodnik Powszechny?, 2015, s. 38-42.
60. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów ? bracia czy wrogowie?, http://onet.tv/i/dowiedzsie/organizacja-ukrainskich-nacjonalistow-bracia-czy-wrogowie/r36ye, 15.02.2015.
61. ????? ?? ???????? ?????????????? ? ????????? ???, http://nr2.com.ua/News/Kiev_and_regions/Boycy-iz-Belarusi-prisoedinilis-k-batalonu-OUN-92423.html; Białorusini dołączyli do Batalionu OUN, http://kresy24.pl/65570/bialorusini-dolaczyli-do-batalionu-oun/, 20.03.2015.
62. M. Andruszewska, Czarne….
63. A. Micek, Siły…
64. Volunteer battalions…
65. M. Gawęda, Pułk Azow ? tarcza i miecz Mariupola, http://www.defence24.pl/analiza_pulk-azow-tarcza-i-miecz-mariupola, 27.03.2015.

Już nie bataliona, a pułk ?Azow?, http://www.nacjonalista.pl/2014/09/19/juz-nie-batalion-ale-pulk-azow/, 15.02.2015.
66. Symbolika nazistowska Sił Zbrojnych, Gwardii Narodowej Ukrainy i batalionów Kijowa, http://polish.ruvr.ru/2014_08_14/Symbolika-nazistowska-Sil-Zbrojnych-Gwardii-Narodowej-Ukrainy-i-batalionow-Kijowa-4988/, 15.02.2015.
67. Batalion ?Azow?: Po separatystach, zniszczymy Unię, http://www.nacjonalista.pl/2014/07/28/batalion-azow-po-separatystach-zniszczymy-unie/, 15.02.2015.
68. Glory to you Swedish nationalist comrade fallen in Ukraine!, http://ukrainiancrusade.blogspot.com/2015/01/glory-to-you-swedish-nationalist.html, 15.02.2015.
69. Rosjanie i Polacy w pułku ?Azow?. Dowódca o europejskich ochotnikach: To elita, http://www.nacjonalista.pl/2014/09/13/rosjanie-w-batalionie-azow-dowodca-o-europejskich-ochotnikach-to-elita/, 15.02.2015; Europejscy ochotnicy walczą na Ukrainie, http://www.nacjonalista.pl/2014/07/02/europejscy-ochotnicy-walcza-na-ukrainie/, 15.02.2015; Szwedzcy neonaziści walczą z separatystami. „Za białą Ukrainę”, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/szwedzcy-neonazisci-walcza-z-separatystami-za-biala-ukraine,455358.html, 15.02.2015.
70. Materiał ukraińskiego ?Kanału 5?, ?? „??????” ??????? ????? ?? ???, https://www.youtube.com/watch?v=LS6A0OGov1w&feature=youtu.be, 02.04.2015.
71. M. Gawęda, Pułk…

Paweł Mazur