Jednym z owoców sukcesu powstania wielkopolskiego było stworzenie Armii Wielkopolskiej, której jednostki brały udział w walkach o wschodnie granice odradzającej się Polski. Wśród nich wyróżniła 14 Wielkopolska Dywizja Piechoty gen. Daniela Konarzewskiego.
Wprowadzenie
W pierwszym okresie powstania wielkopolskiego, które rozpoczęło się spontanicznie 27 grudnia 1918 oddziały powstańcze miały przede wszystkim charakter ochotniczy i nie stanowiły regularnego wojska. Jednak dla obrony zdobyczy pierwszych dni powstania niezbędne było uporządkowanie sił powstańczych i przekształcenie ich w regularną armię ? zaprowadzenie organizacji i dyscypliny. Problemem był także niedobór kadry oficerskiej i brak oficerów wyższych stopni. 16 stycznia 1919 dowódcą powstania został doświadczony generał Józef Dowbor-Muśnicki ? wcześniejszy dowódca I Korpusu Polskiego w Rosji. Wkrótce do Wielkopolski przybyli oficerowie wywodzący się z armii rosyjskiej m.in. pułkownik Daniel Konarzewski czy Władysław Anders. Awansowani na stopnie oficerskie zostali także najlepsi i najbardziej doświadczeni podoficerowie. Rozpoczęto formowanie regularnych oddziałów wojskowych, przeprowadzono pobór. Pod koniec stycznia 1919 w służbie czynnej znajdowało się 193 oficerów i 27 599 żołnierzy, a w listopadzie 1919 było już 1642 oficerów oraz 92 044 podoficerów i szeregowych. Sformowano trzy dywizje piechoty, brygadę kawalerii i brygadę artylerii oraz cztery eskadry lotnicze. Co warte podkreślenia istotny był wkład finansowy i materialny społeczeństwa wielkopolskiego.
Po zakończeniu powstania i podpisaniu traktatu wersalskiego rozpoczął się proces integracji Armii Wielkopolskiej do Wojska Polskiego.
Działania zbrojne na Białorusi i Ukrainie
Po podpisaniu traktatu wersalskiego sytuacja Wielkopolski ustabilizowała się ? niebezpieczeństwo niemieckie minęło, natomiast narastało zagrożenie ze strony bolszewików ze wschodu. W lipcu 1919 w oparciu o oddziały 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich sformowano grupę bojową, której dowódcą zgodnie z życzeniem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego został gen. Konarzewski. W skład grupy, która przyjęła nazwę Kombinowanej Dywizji Wielkopolskiej weszły: 3 pułk strzelców wielkopolskich (pod dowództwem ppłka Arnolda Szylinga) i 4 pułk strzelców wielkopolskich (pod dowództwem mjra Oscara Brezanego) oraz jednostki konne i artylerii. Po dotarciu na miejsce koncentracji Radoszkowice-Krasne Dywizja Kombinowana wzięła udział w walkach o Mińsk, gdzie wyróżnił się pułk ułanów ppłka Władysława Andersa. 11 sierpnia zdobyto Ihumeń i węzeł kolejowy Osipowicze. 28 sierpnia 1919 Kombinowana Dywizja, przy wsparciu kompanii z 1 pułku czołgów Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, zdobyła Bobrujsk. Zdobyto tam wiele uzbrojenia. Na przełomie sierpnia i września sforsowano Berezynę i zdobyto przyczółek. Jesienią do Bobrujska dołączały kolejne oddziały (m.in. 1 pułk strzelców, który wcześniej brał udział w walkach polsko-ukraińskich w Małopolsce Wschodniej) tak, że 1 Dywizja stała się jedną całością. Dowództwo objął generał Filip Dubiski. W grudniu 1. Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przemianowana na 14 Wielkopolską Dywizję Piechoty. Ponadto na tym terenie operowały trzy wielkopolskie eskadry lotnicze.
Działania bojowe 55 Poznańskiego Pułku Piechoty. Mapa pochodzi z książki Zarys historii wojennej 55-go poznańskiego pułku piechoty (1928).
Działania zbrojne do lata 1920 roku przyjęły charakter walki pozycyjnej, przy czym częste były ?wypady? na terytorium wroga. Sprzyjały temu warunki terenowe. W trakcie jednego z wypadków zginął gen. Dubiski (28 września). Dowództwo dywizji objął gen. Konarzewski. W październiku umocniono przyczółek mostowy, a w trakcie walk zdobyto pociąg pancerny. Jeszcze w grudniu miał miejsce wypad na Kliczew, który znajdował na północ od Bobrujska, 50 km na za linią frontu. W skład grupy wypadowej weszło 900 żołnierzy. Mimo trudnych warunków pogodowych akcja zakończyła się sukcesem. Zdobyto uzbrojenie, wzięto do niewoli cały sztab bolszewickiego pułku przy stratach 2 poległych, rannym i 4 zaginionych. Kolejną śmiałą akcją była wyprawa na Itol w styczniu 1920. W marcu zaś celem odciążenia grupy gen. Władysława Sikorskiego siły 14 Dywizji przeprowadziły akcję na Żłobin, gdzie najbardziej sprawdziły się oddziały pod dowództwem ppłka Andersa. Ostatecznie nie udało się zdobyć miejscowości, ale cel jakim było związanie sił bolszewickich został osiągnięty. W tym samym miesiącu miały miejsce ciężkie, ale zakończone zwycięstwem walki pod Jakimowską Słobodą. W kwietniu oddziały 14 Dywizji, wobec koncentracji licznych sił bolszewickich mogących zagrozić polskim pozycjom, dokonały uderzenia uprzedzającego na Jełań i Sieliszcze. W czerwcu natomiast powodzeniem zakończył się wypad na Kozulicze i Stołpiszcze.
Fotografia pochodzi z książki „14 Dywizja Piechoty ? 1-wsza Dywizja Strzelców Wielkopolskich w wojnie i pokoju (1937)” (Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa)
Żołnierze wielkopolscy brali udział także w walkach na Ukrainie (polsko-ukraińska wyprawa na Kijów). W skład sojuszniczych sił polsko-ukraińskich liczących 60 tys. żołnierzy weszły także: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty (wcześniej występująca jako 2 Dywizja Strzelców Wielkopolskich) oraz 16. i 17. pułk ułanów wielkopolskich. Oddziały wielkopolskie brały udział w walkach na przyczółku mostowym na Dnieprze. Pod koniec maja 15 Dywizja została przerzucona na Białoruś.
Odwrót i bitwa warszawska
W czerwcu 1920 roku sytuacja na całym froncie stawała się z polskiego punktu widzenia coraz bardziej niekorzystna. Pozycje 14. Dywizji nad Berezyną zostały oskrzydlone, zaś Grupa Poleska gen. Sikorskiego (obsadzająca odcinek frontu na południe) rozpoczęła odwrót. Dywizja wycofała się na linię rzeki Ptycz. Na początku lipca rozpoczęła się ofensywa sił Michała Tuchaczewskiego na Białorusi, 14. Dywizja (podobnie jak cała 4. Armia w skład której wchodziła) rozpoczęła odwrót na kierunek Słuck-Baranowicze. W ostatniej dekadzie lipca 14. Dywizja stawiała opór bolszewikom pod Berezą Kartuską opóźniając ich ofensywę, a następnie wycofała się na linię Bugu celem obrony odcinka Janów Podlaski ? Brześć. Pierwszy tydzień sierpnia przyniósł ciężkie walki na tych odcinku. Wobec zbliżającego się ostateczne starcia polsko-bolszewickiego gen. Konarzewski otrzymał rozkaz wycofania się w kierunku Siedlec. Mimo przemęczenia żołnierzy następuje przegrupowanie.
Czytaj także >>> Warszawa 1920 – największa bitwa Polaków <<<
Dywizja gen. Konarzewskiego w ramach 4. Armii znalazła się w składzie Frontu Środkowego gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Siły te miały wykonać uderzenia znad Wieprza w bolszewicką grupę mozyrską. 15 sierpnia pozycje zajmowane przez 14. Dywizję odwiedził Józef Piłsudski. W tym samym czasie 15. Dywizja znajdująca się w składzie 1. Armii gen. Franciszka Latinika bierze udział w bezpośredniej obronie Warszawy zaś 17. Wielkopolska Dywizja Piechoty wchodząca w skład 5. Armii gen. Sikorskiego (Front Północny) zdobywa Nasielsk – odbyło się to przy wsparciu wywodzących się z Wielkopolski: 12 eskadry wywiadowczej i 13 eskadry myśliwskiej. 16 sierpnia rozpoczyna się uderzenie z nad Wieprza na zaskoczone siły bolszewickie. Żołnierze 14 Dywizji odbijają z ich rąk Garwolin. Tylko pierwszego dnia oddziały gen. Konarzewskiego rozbiły dwie brygady wroga biorąc do niewoli setki jeńców i zdobywają tabory z zaopatrzeniem. Następnego dnia, po zaciętych walkach pod Kołbielą z próbującymi wydostać się z okrążenia oddziałami bolszewickiej 8 Dywizji Strzelców, zdobyto Mińsk Mazowiecki. Oznaczało to okrążenia całej bolszewickiej 16 Armii, która w wyniku walk została zniszczona. Bolszewicy przeszli do odwrotu, zaś 14 Dywizja kontynuowała działania 19-20 sierpnia koncentrując się jako całość w rejonie Kałuszyna i następnie ruszając w kierunku Zambrowa i Łomży zmuszając bolszewików do przejścia na teren Niemiec (Prus Wschodnich). Pod koniec sierpnia oddziały 14 Dywizji zostały przetransportowane do Brześcia nad Bugiem. W okresie 16-25 sierpnia dywizja zdobyła na wrogu 25 dział, 60 karabinów maszynowych, prawie 700 koni i 1000 karabinów.
Epilog
Uderzenie z nad Wieprza okazało się wielkim sukcesem wojsk polskich, które przejęły inicjatywę na froncie. We wrześniu 14 i 15 Dywizja biorą udział w walkach na Białorusi, w tym w bitwie nad Niemnem. W trakcie walk pod Kobryniem 17 września zginął dowódca 57 pułku piechoty ppłk Arnold Szylling. W październiku oddziały wielkopolskie wkraczają do Mińska. Po zawarciu rozejmu i zakończeniu walk żołnierze wielkopolscy wrócili do domów. 16 stycznia 1921 odbyło się uroczyste powitanie wszystkich oddziałów 14 Dywizji. W walkach na wschodzie poległo 1389 żołnierzy tej formacji, a przeszło 5 tys. zostało rannych. Jednocześnie pojmali ponad 20 tys. jeńców bolszewickich oraz zdobyli 96 dział, 5 samochodów pancernych, 2 pociągi pancerne, 768 karabinów maszynowych i ponad 10 tys. karabinów ręcznych.
Podsumowanie
Udział formacji wielkopolskich w wojnie polsko-bolszewickiej, która tak naprawdę zadecydowała o dalszym istnieniu Polski, każe na nowo spojrzeć na rolę powstania wielkopolskiego i Wielkopolan jako jeden z czynników niezbędnych w procesie odzyskania przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej. Błędna jest perspektywa ściśle ?regionalistyczna?. Wielkopolska i Wielkopolanie nie byli odizolowani od reszty Polski ? wolność Polski zależała od wolności Wielkopolski i vice versa. Tak jak w powstaniu wielkopolskim istotne okazało się przybycie doświadczonej kadry oficerskiej wywodzącej się z zaboru rosyjskiego, tak w wojnie polsko-bolszewickiej ważny okazał się udział formacji wyrosłych na gruncie sukcesu powstania wielkopolskiego. Odzyskanie niepodległości było wielkim osiągnięciem Polaków ze wszystkich zaborów i regionów rozdzielonych granicami trzech państw zaborczych, których połączyła ich idea zjednoczonej, niepodległej Polski.
Źródła