Sekcja konna Straży Miejskiej w Łodzi/ Źródło: HuBar, wykorzystano na licencji CC BY-SA 3.0

Zarys historyczny Straży Gminnych w Polsce

Debata jaka ma ostatnio miejsce w przestrzeni publicznej na temat zasadności funkcjonowania straży gminnych w Polsce skłania do refleksji nad genezą i rolą tej instytucji. Krytykując straże gminne i twierdząc, że jedynie Policja powinna dbać o przestrzeganie bezpieczeństwa i porządku publicznego, zapominamy o bogatej tradycji i historii straży gminnych. Zapominamy także o tym, że w wyniku nadania dużej samodzielności dla wspólnot samorządowych ochrona bezpieczeństwa na szczeblu gminy przy pomocy organów państwa okazała się niewystarczająca. W przeszłości funkcjonowało wiele instytucji na szczeblu samorządowym zarówno w Polsce, których działalność często wykraczała poza współczesną rolę straży gminnych.

Już w średniowiecznej Europie samorządowe organy porządkowe zaczęto powoływać w największych miastach. Duża liczba osób mieszkańców o różnych korzeniach na niewielkiej przestrzeni terytorialnej doprowadziło zarówno do powstawania więzi i współpracy między nimi oraz relacji konfliktogennych. Wielkie miasta będące enklawami dobrobytu jak i skrajnej biedy sprzyjały zjawiskom kryminogennym. Aglomeracje sprzyjały zawodowemu żebractwu i złodziejstwu.

Z tego powodu władze miejskie dążyły do zapewnienia bezpieczeństwa życia, zdrowia oraz majątku mieszkańców. Protoplaści współczesnych strażników miejskich zostali zatem powołani w obliczu koniecznością zapewnienia szeroko pojętego bezpieczeństwa na obszarach będących ostoją rozwoju handlu i rzemiosła produkowanego na rynki zagraniczne. Wraz z rozwojem miast i społeczeństwa ewoluowała także przestępczość stanowiąca zagrożenie interesów miasta i mieszkańców. Wszystko to zaowocowało koniecznością tworzenia własnych sił porządkowych.

W XII wiecznej Florencji, która stała się ważnym ośrodkiem światowego handlu i bankowości, powstała straż uprawniona do zatrzymywania sprawców przestępstw pospolitych oraz karania grzywną za zaśmiecanie i zanieczyszczanie ulic miasta. Wówczas straż miejska kontrolowała także czystość kanałów, do których było zabronione wrzucanie padliny. Spełniała więc również funkcje komunalne. We włoskich miastach do dziś można spotkać kamienne tabliczki wmurowane w ściany domów głoszące zakaz załatwiania potrzeb fizjologicznych w tych miejscach.

W XVII wieku w Rzeczpospolitej również funkcjonowały tego typu instytucje. Również w Rzeczypospolitej dynamicznie rozwijały się miasta, a głównym źródłem ich rozkwitu był handel zbożem oraz rozwój rzemiosła. W wielu grodach tworzono specjalne organy i instytucje powołane do zapewnienia bezpieczeństwa i porządku. Ówcześni stróże prawa które nosiły różne nazwy takie jak tłumacz, prokurator, instygator, syndyk czy ratuszowy Hutman.

Do niektórych obowiązków Hutmanów należało m.in. opieka nad obiektami publicznymi, a szczególnie nad ratuszem, w którym miał swoją siedzibę, nadzór nad więzieniem miejskim. Hutmani sprawowali także również funkcje sądownicze w drobnych sprawach karnych. Powierzano im klucze do bram miejskich, do jego kompetencji należały decyzje dotyczące przepływu osób w miastach. Hutmani byli również zobowiązani wieczorami do obchodów i sprawdzania czy na ulicach panuje spokój lub czy nie występuje zagrożenie pożarowe.

Instygatorzy powoływani byli w miastach królewskich uchwałą rady miasta i pełniły rolę policji sądowej. Ich głównym zadaniem było sprawowanie pieczy nad prawidłowym przebiegiem posiedzeń sądowych. Instygatorzy posiadali kompetencje do przeprowadzania wstępnego śledztwa w przypadku przestępstwa, następnie przekazania odpowiedniej informacji do magistratu o jego wynikach. Informował także o niepożądanych czynach mieszczan, a nawet sprawował pieczę nad moralnością obywateli.

Kolejnym organem miejskim funkcjonującym w XVII wiecznych Polskich miastach był syndyk. Zajmował on wysoką pozycję w hierarchii administracyjnej z uwagi na posiadanie kompetencji reprezentowania miasta przez sądami krajowymi i zagranicznymi. Do jego zadań należało pełnienie zadań współczesnej policji skarbowej. Syndyk z czasem stał się organem dysponującym kompetencjami w zakresie zadań w dziedzinie kryminalnej. Jak stwierdza A. Misuk, powyższe służby miały charakter paramilitarny i stanowiły zaczyn dla obecnych policji municypalnych (samorządowych).

W okresie Księstwa Warszawskiego mocą dekretu z dnia 23 lutego 1809 roku na administrację miejską i wiejską nałożono obowiązki w zakresie utrzymania porządku i spokoju publicznego oraz wykonywania dozoru policyjnego. W okresie tym zauważalne było dążenie do centralizowania służb policyjnych. Przejawem tego było chociażby ujednolicenie przepisów policyjnych. Nadzór nad działalnością policyjną burmistrzów i wójtów sprawował podprefekt lub prefekt.

Istotnym wydarzeniem tego okresu dającym asumpt do tworzenia ziemiach polskich w okresie zaborów straży miejskich w rozumieniu współczesnym, było tworzenie przed Powstaniem Styczniowym rad municypalnych i straży obywatelskich. W ostateczności zostały one jednak rozwiązane 4 kwietnia 1861 roku, a ich obowiązki przejęły organy i instytucje o charakterze policyjnym na szczeblu centralnym.

W okresie Powstania Styczniowego Rząd Narodowy wydał dekret, w którym nakazano przedstawicielom władzy lokalnej, burmistrzom oraz wójtom formowanie straży, których zasadniczym zadaniem było zapewnianie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz wspieranie informacyjne oddziałów powstańczych. Ustawa o straży miejskiej wprowadzona została w Królestwie Polskim w roku 1866 roku. Akt prawny znosił dotychczas istniejące komendy policyjne, które funkcjonowały na podstawie przepisów Konstytucji z 1815 roku.

Kolejną służbą, która stała się protoplastą współczesnej straży gminnej była formacja utworzona przez niemieckie władze okupacyjne w okresie I Wojny Światowej na terenach byłego Królestwa Polskiego – Milicja Miejska. Prawne podporządkowana była władzom samorządowym, a jej zasadniczym zadaniem było utrzymanie porządku na ulicach. Pracownicy Milicji Miejskiej byli opłacani z budżetu jednostek samorządu terytorialnego. Jednostki Milicji Miejskiej funkcjonowały siebie niezależnie od siebie i wyróżniały się znakomitą organizacją.

Od września 1914 r. w Warszawie za zgodą władz carskich powołano Centralny Komitet Obywatelski skupiający życie polityczno-gospodarcze w byłym Królestwie Polskim. Ramach niego utworzono komórki terenowe sięgające poziomu miast i gmin. Z czasem ich kompetencje zaczęły pokrywać się z kompetencjami samorządów terytorialnych. Wówczas w dziedzinie ochrony porządku publicznego organem wykonawczym były straże obywatelskie. Natomiast w sierpniu 1914 r., w Łodzi, powstały organy porządkowe przyjmując nazwę Milicji Obywatelskiej, a w miarę wzrostu ich zadań, w celu ich odciążenia powołano dodatkowo straż miejską. Tendencja ta występuje również współcześnie, co w pewnym stopniu jest argumentem przemawiającym za funkcjonowaniem Straży Miejskich. Milicja Obywatelska była formacja o charakterze zawodowym, której zadaniem była systematyczna i stała służba patrolowa. Na początku swej działalności liczyła ok. 300 funkcjonariuszy.

Tuż po odzyskaniu przez nasz kraj niepodległości, na mocy Dekretu Naczelnika Państwa w 1919 r. powołano Policje Komunalną. Policja Komunalna była formacją działającą na obszarze pod porządkowym samorządom lokalnym i wykonywała zadania z zakresu porządku publicznego. Utworzona w niedalekiej przyszłości Policja Państwowa przejęła wszystkie obowiązki Policji Komunalnej, a policjanci formacji komunalnych stali się elementem kadrowym Policji Państwowej.

W dziejach najnowszych, a szczególnie w okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej także możemy odnaleźć samorządową formację powołaną dla ochrony porządku publicznego. Począwszy od roku 1984 były tworzone miejskie służby porządkowe. Z początku mogły być powoływane tylko w miastach stołecznych takich jak Warszawa, Łódź oraz Kraków. W grudniu 1987 r. ograniczenie to zostało zniesione i w 1988 r. Miejska Służba Porządkowa została powołana w Poznaniu. To właśnie miejskie służby porządkowe były bezpośrednimi poprzedniczkami współczesnych nam straży gminnych (miejskich).

W roku 1989 zapoczątkowano zmiany ustrojowe państwa, a w 1990 r. powołano samorządy terytorialne. Ustawodawca nałożył wówczas na samorząd gminny obowiązek zapewnienia ładu i porządku publicznego. Jako organ wykonawczy miała realizować to zadanie policja lokalna wymieniona w art. 4 ust. 1 pkt 5 ustawy o Policji.

W miastach burmistrzowie i prezydenci miast mogli tworzyć umundurowane straże miejskiej w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych. Stan taki trwał do nowelizacji ustawy o Policji w 1995 r. Zgodnie z ustawą z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie ustaw o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw zlikwidowano policję lokalną, a straże gminne (miejskie) mogły być tworzone w gminach w drodze uchwały rady gminy po uprzednim porozumieniu z właściwym komendantem wojewódzkim Policji.

Nowelizacja ustawy o Policji z 1995 r. wprowadziła wiele zmian w funkcjonowaniu straży gminnych. Wprowadziła również zastrzeżenie nazwy Policja wyłącznie dla tej formacji, co było istotne z powodu wcześniejszych przypadków używania jest w kontekście straży gminnych. Nowelizacja ustawy o Policji przenosiła również kompetencję nadawania statutu na radę gminy, powiększyła zakres zadań o czynności mające na celu fizyczne zabezpieczenie miejsca zdarzenia oraz rozszerzyła katalog środków przymusu bezpośredniego o psy służbowe obronne.

Współcześnie istotnym wydarzeniem dla funkcjonowania i przyszłości straży miejskiej była inicjatywa samorządowców zrzeszonych w Związku Miast Polskich. Inicjatywa ta polegała na ponownym powołania straży miejskich, zakładając, iż mają być one organem porządkowym, który odciąży policję od spraw, które w zasadzie niewiele miały wspólnego z jej zadaniami odciążając tym samym dość znaczne siły policyjne, w tym służby podstawowe prewencji (dzielnicowych). Uchwalenie ustawy o strażach gminnych w 1997 roku spowodowało, że stały się one nowa dynamicznie rozwijającą się w Polsce formacją, traktowaną od tej pory jako instytucję samorządową, a nie policyjną.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.