Problematyka zarządzania zasobami ludzkimi, w tym zasobami na potrzeby sił zbrojnych jest bardzo obszerna i ma długowieczne tradycje. Począwszy od starożytności ludzie tworzyli organizacje, kierowali zespołami ludzkimi i dowodzili wojskami. Z czasem charakter i zakres tych działań stawał się coraz bardziej złożony. Niemniej dopiero XX wiek przyniósł rozkwit teorii i praktyki w dziedzinie zarządzania potencjałem ludzkim, tak niezbędnym dla prowadzenia jakiejkolwiek formy zorganizowanych działań zbrojnych. W Polsce, zasadniczą zmianą w tym zakresie było przejście od armii z poboru do modelu armii profesjonalnej i zawodowej. W tych warunkach efektywne zarządzanie rezerwami osobowymi nabiera kluczowego znaczenia.
Jednym z zasadniczych obszarów działalności państwa w zakresie obronności państwa jest zarządzanie rezerwami osobowymi oraz zarządzanie nimi na potrzeby Sił Zbrojnych.[1] W tym celu funkcjonuje system mobilizacyjny sił zbrojnych, który ujmuje problematykę zarządzania rezerwami osobowymi i definiowany jest jako uporządkowany wewnętrznie układ elementów, założeń, cech oraz zasad i norm regulujących jego funkcjonowanie w czasie pokoju, kryzysu i wojny[2].
Rysunek 1. Składowe systemu mobilizacyjnego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Źródło: R. Szandrocho, Kompendium Mobilizacyjne Rozwijanie i Zabezpieczenie Rozwinięcia Jednostek Wojskowych, WSWOL, Wrocław 2012.
Istota tak rozumianego systemu polega na ustalonym zakresie zaplanowanych przekształceń w strukturze organizacyjnej, stanie liczbowym i składzie bojowym na okres wojny. Sprawny system mobilizacyjny powinien zapewnić utrzymanie ciągłej gotowości do sprawnego powołania i włączenia w struktury organizacyjne jednostek wojskowych (rozwijanych lub tworzonych doraźnie na czas wojny) żołnierzy rezerwy, środków transportowych, maszyn oraz innego sprzętu zgodnie z etatami i tabelami należności. Można wyróżnić następujące składniki systemu mobilizacyjnego:
Mając na uwadze powyższe rozważania należy zadać zasadnicze pytanie o to, czym są rezerwy osobowe w kontekście uzupełniania stanów osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Poprzez rezerwy osobowe należy rozumieć ogół poborowych oraz żołnierzy rezerwy podlegających obowiązkowi służby wojskowej i objętych ewidencją w wojskowych komendach uzupełnień[4].
Natomiast gromadzenie stanów osobowych oznacza ogół przedsięwzięć planistycznych i organizacyjnych realizowanych przez dowództwa i sztaby (instytucje) określonych szczebli dowodzenia oraz terenowe organy administracji wojskowej, zapewniających przygotowanie odpowiedniej liczby żołnierzy wyszkolonych w specjalnościach wojskowych niezbędnych do zaspokojenia potrzeb mobilizacyjnych i potrzeb wojennych sił zbrojnych[5]. Zasoby ludzkie stanowią jeden z najważniejszych składników potencjału ekonomicznego i obronnego współczesnych państw. Potencjał ten wyraża bowiem zdolność danego kraju do zabezpieczenia potrzeb mobilizacyjnych sił zbrojnych oraz ich uzupełniania w czasie pokoju, kryzysu, bądź wojny.
Przygotowanie rezerw osobowych na potrzeby systemu mobilizacyjnego traktowane jest jako jedno z priorytetowych przedsięwzięć realizowanych przez siły zbrojne wraz z innymi podmiotami, a prognozowanie potrzeb gromadzenia wyszkolonych rezerw w siłach zbrojnych jest zagadnieniem skomplikowanym i uwarunkowanym wieloma czynnikami, w tym przede wszystkim politycznymi, ekonomicznymi oraz społecznymi. Należy zaznaczyć, ze rezerwy osobowe mogą zostać wykorzystane nie tylko na potrzeby samych sił zbrojnych, lecz również na potrzeby jednostek przewidzianych do militaryzacji, oraz zabezpieczenia potrzeb kadrowych gospodarki narodowej[6].
Gromadzenie rezerw osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP jest realizowane przez właściwe organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP oraz terenowe organy administracji wojskowej ? Wojewódzkie Sztaby Wojskowe i Komendy Uzupełnień. Zgodnie z art. 87 Konstytucji RP na każdym obywatelu Polski spoczywa obowiązek obrony ojczyzny. Powszechny obowiązek obrony zobowiązuje obywateli polskich do odbycia zasadniczej służby wojskowej (takowa obecnie nie funkcjonuje, a jej rolę przejęła służba ochotnicza), służby w obronie cywilnej, pełnienia służby w jednostkach zmilitaryzowanych, odbycia przysposobienia obronnego, odbywania służby zastępczej, uczestniczenia w samoobronie ludności, oraz do wykonywania świadczeń na rzecz obrony (rzeczowych, osobowych i szczególnych)[7].
Rezerwiści na ćwiczeniach w 10 Opolskiej Brygadzie Logistycznej. Organizowanie ćwiczeń dla żołnierzy pozostających w rezerwie jest niezbędne dla utrzymywania przeszkolonych zasobów rezerw osobowych. Źródło: http://www.wojsko-polskie.pl/
Uzupełnienie i rozwinięcie stosownych zapisów ustawy zasadniczej stanowi ustawa o powszechnym obowiązku obrony z 21 listopada 1967 roku. W myśl zapisów ustawy celem powszechnego obowiązku obrony jest ochrona niepodległości, niepodzielności jej terytorium i nienaruszalności jej granic. Siły Zbrojne RP jako zasadniczy element systemu obronnego państwa już w czasie pokoju wymagają rozwiązań w zakresie gromadzenia rezerw mobilizacyjnych, które pozostając w określonym stopniu gotowości do działania zdolne będą do reagowania w każdym stanie bezpieczeństwa państwa, a zwłaszcza do pełnego rozwinięcia sił zbrojnych w razie konieczności odparcia agresji na integralność terytorialną i nienaruszalność granic.
Siły Zbrojne w Polsce funkcjonują w oparciu o kadrowy system organizacyjny tzn., w okresie pokoju są to tylko nieliczne siły zorganizowane o różnym stopniu pokojowego rozwinięcia, jako zaplecze mobilizacyjne. Taki model funkcjonowania sił zbrojnych zmusza do utrzymania właściwej liczby żołnierzy rezerwy. Potrzebę tą można zaspokoić poprzez powoływanie poborowych do odbycia służby wojskowej oraz przeszkolenie ich do zadań obronnych. Wyrazem tego jest organizowanie ćwiczeń rezerwistów oraz prowadzenie naboru do różnych form czynnej służby wojskowej w czasie pokoju. Najważniejsze zadania związane z przygotowaniem rezerw osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP spoczywają na terenowych organach administracji wojskowej. Gromadzenie zasobów osobowych oraz sprawne zarządzanie nimi jest niezbędne dla realizacji potrzeb mobilizacyjnych i uzupełniania nieuniknionych strat w czasie wojny[8].
Gromadzenie rezerw osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP odbywa się na styku gospodarki narodowej oraz administracji państwowej zabezpieczających mobilizację w ramach wykorzystania infrastruktury ekonomicznej i społecznej. Zagadnienia te bowiem muszą zostać ujęte w planach operacyjnych i programach w ramach przygotowań obronnych państwa. Gospodarka i elementy administracji państwa stanowią istotny element Systemu Obronnego Państwa, który można zdefiniować, jako skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów organizacyjnych, ludzkich i materiałowych wzajemnie powiązanych i działających na rzecz obrony państwa[9].
Rysunek 1. Uproszczona struktura Systemu Obronnego Państwa Źródło: Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej – Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009.
Tym samym problematykę uzupełniana Sił Zbrojnych należy rozpatrywać w kategoriach systemowych. Poza ochotnikami do zawodowej służby wojskowej i żołnierzami z przydziałami kryzysowym w ramach Narodowych Sił Rezerwowych najcenniejsze źródło pozyskiwania zasobów rezerw osobowych stanowi zwalniana do rezerwy kadra zawodowa. Są to zasoby najbardziej wartościowe, niejednokrotnie młode wiekowo, często doświadczone w misjach poza granicami kraju[10]. Należy przy tym zaznaczyć, iż postulowane przez obecne kierownictwo MON zniesienie ograniczenia czasu trwania kontraktów podpisywanych przez żołnierzy (maksymalnie 12 lat), pozwoli na utrzymanie w czynnej służbie wykwalifikowanych i doświadczonych żołnierzy bez konieczności przenoszenia ich do rezerwy.
Zasoby rezerw osobowych podlegają ewidencji i są mobilizowane w zależności od potrzeb i uwarunkowań. W gromadzeniu rezerw osobowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP ważną rolę odgrywa również system szkolnictwa wojskowego, kształcąc żołnierzy na wymaganych specjalnościach. W ciągu ostatnich lat, równolegle z budową nowego modelu armii, realizowano przedsięwzięcia związane z doskonaleniem systemu gromadzenia i wykorzystania rezerw osobowych. Wnioski wynikające z oceny dotychczasowych praktycznych rozwiązań spowodowały konieczność modernizacji obowiązujących założeń[11].
Profesjonalizacja Sił Zbrojnych RP oraz utworzenie Narodowych Sił Rezerwowych spowodowały, że dla spełnienia potrzeb gromadzenia rezerw osobowych żołnierze rezerwy gromadzeni są w różnych specjalnościach wojskowych, o kwalifikacjach koniecznych do wykonywania zadań na zajmowanym stanowisku w ramach pododdziału. Dlatego też poszczególni żołnierze zajmują przydzielone im stanowiska służbowe w postaci specjalistów, operatorów techników itd. Cele zgromadzenia zasobów żołnierzy rezerwy na potrzeby mobilizacyjne i wojenne są ściśle powiązane z potrzebami wojska w czasie pokoju, kryzysu, mobilizacji i wojny.
W czasie wojny żołnierze rezerwy będą wykorzystani przede wszystkim w celu uzupełniania stanów osobowych jednostek wojskowych. Proces ten odbywa się poprzez powołanie dostępnych i ewidencjonowanych przez terenowe organy administracji wojskowej żołnierzy rezerwy. Zabezpieczenie potrzeb w zakresie siły żywej jest kluczowym elementem procesu zabezpieczenia mobilizacyjnego rozwijania jednostek wojskowych i determinuje osiąganie przez te jednostki gotowości do realizacji zadań. Potrzeby te wyrażane są różnicą w jednostkach istniejących w czasie pokoju między etatem czasu wojennego, a pokojowego.
Rysunek 3. Rezerwy osobowe w procesie mobilizacyjnego rozwijania jednostek wojskowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Szandrocho, Kompendium Mobilizacyjne Rozwijanie i Zabezpieczenie Rozwinięcia Jednostek Wojskowych, WSWOL, Wrocław 2012.
Zasoby rezerw osobowych tworzą oficerowie, chorążowie, podoficerowie i szeregowi rezerwy. Są oni przeznaczeni do, uzupełnienia potrzeb mobilizacyjnych Sił Zbrojnych po zarządzeniu mobilizacji, dokonywania w czasie pokoju okresowych rotacji na przydziałach mobilizacyjnych, doraźne uzupełnienie wojsk w wyniku poniesionych strat w czasie wojny oraz sytuacji klęsk żywiołowych i katastrof technicznych (w tym miejscu należy zwrócić uwagę na zasób Narodowych Sił Rezerwowych). Warto mieć na uwadze, iż w związku z opracowywaną koncepcją Obrony Terytorialnej i planami utworzenia komponentu terytorialnego, należy spodziewać się, że przyjęte rozwiązania w zakresie zarządzania rezerwami osobowymi na potrzeby wojska ulegną pewnym zmianom.
PRZYPISY
[1] W. Krupiński, Zarządzanie zasobami osobowymi na potrzeby mobilizacyjne i wojenne sił zbrojnych RP, Zeszyty Naukowe WSOWL, Nr 2 (144) 2007, s. 1.
[2] J. Wojnarowski, Mobilizacja Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Bellona, Warszawa 2000, s. 81.
[3] J. Wojnarowski, Zarządzanie systemem mobilizacyjnym sił zbrojnych RP, AON, Warszawa 2004, s. 59.
[4] Ibidem, s. 110.
[5] Słownik Terminów z Zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 42.
[6] W. Krupiński, Zarządzanie zasobami, op. cit., s. 144.
[7] Art. 85 Konstytucji Rzeczypospolitej Polski, Warszawa 1997.
[8] J. Wojnarowski, G. Lewandowski, Zadania organów administracji publicznej w zakresie uzupełnienia Sił Zbrojnych RP, AON Warszawa 2002, s. 7.
[9] Biuletyn informacyjny nr 1/159, Wyd. Szt.Gen. WP, Warszawa 1994, s. 7.
[10] J. Wojnarowski, Zarządzanie Systemem? op. cit., s. 29
[11] Ibidem, s. 52
