Jesienią 1915 r., podczas trwającej na Bałtyckim TDW 1914 – 1917 drugiej kampanii wojennej, dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej, dążąc do ograniczenia ruchu okrętów i statków niemieckich na tym akwenie, uznało za celowe postawienie min nie tylko na szlakach komunikacyjnych, ale także na podejściach do baz. W tym celu Rosjanie nie wahali się sięgać także po niekonwencjonalne rozwiązania. Jednym z nich było wykorzystanie w operacjach minowych okrętów podwodnych. Miało to doprowadzić do utraty jednej z cenniejszych jednostek tej klasy, jakimi dysponowali Rosjanie na tym akwenie.
W 1911 r., po długotrwałych dyskusjach toczonych wewnątrz organów zwierzchnich Marynarki Wojennej Imperium Rosyjskiego, opracowano „Mały program” rozbudowy marynarki wojennej, w ramach którego, przewidujący budowę nowoczesnych okrętów liniowych generacji drednotów, kontrtorpedowców i okrętów podwodnych dla Floty Bałtyckiej.
Analizując będące w służbie okręty podwodne wybrano najlepszy, aby na podstawie jego parametrów taktyczno – technicznych, opracować projekt nowego okrętu. Najlepszym z wytypowanych okazał się Akuła. Sztab Główny Marynarki Wojennej przewidywał możliwość budowy 25 okrętów podwodnych o wyporności 600 – 650 t.
Ujęcie boczne Akuły. Datujące się na rok 1913. Źródło: topwar.ru
W 1906 r. rozpoczęto budowę okrętu podwodnego Akuła, według projektu legendarnego rosyjskiego konstruktora – Iwana Grigoriewicza Bubnowa (1872 – 1919) – etatowego specjalisty Morskiego Komitetu Technicznego od rozbudowy sił podwodnych.
Wodowanie odbyło się w 1909 r., lecz awarie i kilkukrotna wymiana śrub spowodowały przesunięcie prób na 1911 r. Kadłub miał długość 56 m i szerokość 3,7 m. Wyporność nawodna wynosiła 370 t, podwodna 468 t, a zapas pływalności 25%. Zasięg pływania nawodnego 1000 Mm (mil morskich) na trzech silnikach diesla, 1400 Mm na dwóch i 1900 Mm na jednym, zasięg pływania podwodnego 38 Mm przy prędkości 3,75 w. Zanurzanie trwało 3 minuty. Głębokość zanurzenia wynosiła 50 m. Kiosk wykonano ze stali nisko-magnetycznej, a kadłub sztywny ze stali niklowej. W kiosku znajdował się peryskop i kleptoskop. Do utrzymania określonej głębokości służyły 2 pary sterów. Ich manipulatory rozmieszczono na dziobie i rufie, co okazało się bardzo kłopotliwe.
Okręt uzbrojony był w 4 rurowe wyrzutnie torpedowe (2 dziobowe i 2 rufowe) i 4 zewnętrzne wyrzutnie torpedowe systemu Drzewieckiego (2 lewa i 2 prawa burta.). Każdy silnik diesla o mocy 120 KM, miał swoją śrubę napędową – ściślej rzecz ujmując, każdy jeden obracał wał przez przekładnię i śrubę o skoku nastawnym. Oprócz kotwicy typu Halla, zainstalowano kotwice na dziobie i rufie z linami o długości 90 m, co pozwalało na pewne zakotwiczenie na głębokości peryskopowej i obserwację horyzontu na stop.
Na podstawie schematów i planów Akuły, niestrudzony Bubnow jeszcze w 1911 r. przygotowuje dwa projekty, z których pierwszy przewidywał okręt o wyporności 630 t (Morż), a drugi – 650 t (Bars.). Zakłady Newskie przedstawiły projekt firmy Hollanda 31-A o wyporności 631 t (Narwal.).
Po wybuchu Wielkiej Wojny, w trakcie drugiej kampanii wojennej na Bałtyckim TDW (dokładnie: jesienią 1915 r.) Dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej, dążąc do ograniczenia ruchu okrętów i statków niemieckich na tym akwenie, uznało za celowe postawienie min nie tylko na szlakach komunikacyjnych, ale także na podejściach do baz. W tym celu Rosjanie nie wahali się sięgać także po niekonwencjonalne rozwiązania. Jednym z nich było wykorzystanie w operacjach minowych okrętów podwodnych.
Wnętrze Akuły. Widok na przedział maszynowy i dieslowskie silniki wysokoprężne rosyjskiej jednostki. Źródło: flot.com
Z uwagi na fakt, iż Flota Bałtycka nie dysponowała jesienią 1915 r. ani jednym podwodnym stawiaczem min (w lipcu 1915 r. do służby w rosyjskiej Flocie Czarnomorskiej wszedł pierwszy podwodny stawiacz min Krab), zdecydowano o przystosowaniu do realizacji tego typu zadań „klasycznych” okrętów podwodnych.
Pierwsze eksperymenty przeprowadzono na okręcie podwodnym Akuła, a ponieważ ich wyniki okazały się zadowalające, dowództwo Floty Bałtyckiej rozkazało przystosować do zadań minowych dwie jednostki typu Bars (Bars, Wiepr’.).
Na pokładach okrętów, tuż za kioskiem bojowym, wybudowano specjalne gniazda mieszczące 4 miny wraz z kotwicami. Miny rozmieszczono parami, po dwie z każdej burty, przymocowując je do pokładu specjalnymi pierścieniami.Okręt mógł podejść do wyznaczonego rejonu w zanurzeniu, jednakże stawianie min możliwe było tylko w położeniu nawodnym.
Wyrzutnie torpedowe Akuły 457 mm. Rzuca się w oczy ikona – charakterystyczny symbol carskiej Rosji oraz codziennej obecności cerkwi w życiu Rosjan. Źródło: fot.com
Pierwszą, i jak się później okazało, jedyną operację minową okrętu podwodnego na Bałtyku przeprowadzono późną jesienią 1915 r. Dnia 27 listopada z bazy w Rewlu (Tallinn) wyszedł okręty podwodny Akuła (kpt. 2. rangi Nikołaj Gudin) z zadaniem postawienia min w rejonie na południe od Libawy (Lipawa / Liep?ja.). Tego samego dnia z bazy w Rewlu wyszedł brytyjski okręt podwodny E 19 (Lieutenant-Commander – kmdr. ppor. Francis Cromie), rozpoczynający swój normalny rejs krążowniczy w rejonie Libawy. E 19 wrócił jednakże do bazy bez osiągnięcia sukcesów. Z kolei rosyjski okręt nie powrócił do bazy, w związku z czym został uznany przez dowództwo Floty za zaginiony bez wieści.
Dochodzenie wykazało, iż po raz ostatni Akuła został dostrzeżony wieczorem 28 listopada przez lądowe posterunki obserwacyjne na wyspach Dagö (Hiiumaa), a później Ösel (Saaremaa.). Najprawdopodobniej okręt szukał w pobliżu wybrzeży Wysp Moonsundzkich (Archipelag Zachodnioestoński) schronienia przed szalejącym sztormem.
Kpt. 2. rangi Nikołaj Aleksandrowicz Gudim (1882 – 1915) – ostatni dowodzący Akuły. Źródło: stoletie.ru
Przyczyny zatonięcia Akuły nie zostały dotychczas wyjaśnione. Zginęła cała załoga – 4 oficerów oraz 28 podoficerów i marynarzy. Listę poległych oficerów otwiera dowódca okrętu – kpt. 2. rangi Nikołaj Gudim. Ponadto zginęli: oficer torpedowy lejtienant Karl von Gersdorf, oficer nawigacyjny lejtienant Konstantin Koniec oraz oficer wachtowy miczman Roman Czistowski. Wśród poległych był także lejtienant Stefan Kałczew (z pochodzenia Bułgar) – flagowy oficer minowy sztabu dowódcy dywizjonu stawiaczy min, który został tymczasowo przydzielony do załogi Akuły z uwagi na jej brak doświadczenia w posługiwaniu się bronią minową. Co najciekawsze (i stosunkowo znamienne wobec realiów carskiej Rosji) nazwiska zaginionej załogi Akuły jeszcze przez trzy miesiące, na mocy rozkazu dowódcy dywizjonu, pojawiały się na listach uposażeń. Po upływie tego czasu znikły, zaś pieniądze wróciły do płatnika.
Akuła stał się prawdopodobnie ofiarą min niemieckich w rejonie Lyserortu (przylądek Luzerort; na północny wschód od łotewskiej Windawy), możliwe jednak również, że katastrofa nastąpiła na skutek wewnętrznych defektów lub wskutek sztormu. Zadanie swoje jednak Akuła wykonał, gdyż w 1916 r. Niemcy natknęli się pod Windawą na niewielką zaporę. Trałowce niemieckie wytrałowały 4 miny, których w tamtym okresie nie postawił żaden okręt rosyjski.
Rysunek przedstawiający sylwetkę Akuły. Akuła posłużył jako punkt wyjściowy dla opracowania planów udanych konstrukcyjnie okrętów podwodnych typu Bars. Autor nieznany. Źródło: smolbattle.ru
Była to jedyna utracona jednostka podczas trwającej jesienią 1915 r., rosyjsko – brytyjskiej ofensywy podwodnej na Bałtyckim TDW. Była to dotkliwa strata dla rosyjskich podwodników, operujących na Bałtyku. Konsekwencją tragedii zaginionej Akuły, stała się rezygnacja dowództwa rosyjskiego z dalszego wykorzystywania okrętów podwodnych do stawiania min. Cały ciężar prowadzenia wojny minowej musiały wziąć na siebie ponownie jednostki nawodne.
Chociaż więc cały projekt użycia okrętów podwodnych przez dowództwo rosyjskiej Floty Bałtyckiej do stawiania min, był słuszny, jego rozwiązanie techniczne dalekie było od doskonałości. Miny można było stawiać wyłącznie w porze dziennej, gdyż mechanizmy ich były dość skomplikowane, co wykluczało możliwość precyzyjnego postawienia ich w ciemnościach. Te niedostatki czyniły de facto z okrętów podwodnych nawodne stawiacze min, a jedyną ich zaletą była możliwość skrytego przejścia przez linie dozoru i dojścia do miejsca postawienia zagrody, poważną zaś wadą – stosunkowo mała liczba min, jaką mogły zabrać na pokłady.
Podczas brytyjsko – rosyjskiej ofensywy podwodnej na Bałtyku jesienią 1915 r., w trakcie działalności bojowej rosyjskich okrętów podwodnych wyszło na jaw słabe wyszkolenie załóg w strzelaniu torpedami. Najprawdopodobniej również jakość żyrokompasów głowic torpedowych, samych wyrzutni i przyrządów celowniczych była zła, gdyż na 50 wystrzelonych torped, ani jedna nie trafiła w cel.
HMS E 19 wypływa z bazy w Rewlu (Tallinn.). Lata 1915 – 1917. Właśnie ten brytyjski okręt podwodny typu E wychodził równolegle z Akułą na patrol bojowy w dniu jej feralnego rejsu. Źródło: wikimedia.org
Spektakularne sukcesy odnoszone w wojnie na Bałtyku (jesienią 1915 r.) przez brytyjskich podwodników, operujących z rosyjskich baz na tym akwenie, sprawiły, iż resort marynarki monitował stocznie, aby przyspieszyły prace nad budową okrętów podwodnych. W efekcie, wiosną 1916 r. (14 kwietnia) do służby weszły dwie kolejne jednostki typu Bars (Tigr, Wołk.). Na początku 1916 r. w ramach postępującej reorganizacji Floty Bałtyckiej, wyłączono z tzw. obrony minowej Dywizję Kontrtorpedowców oraz Dywizję Okrętów Podwodnych, które miały odtąd podlegać bezpośrednio dowódcy Floty.
W przededniu nowej kampanii wojennej na Bałtyckim TDW, rosyjska Flota Bałtycka dysponowała już 5 dużymi jednostkami typu Bars (Bars, Giepard, Wiepr’, Tigr, Wołk.). Wchodzenie do służby nowych jednostek wymusiło także reorganizację Dywizji Okrętów Podwodnych. W przededniu nowej kampanii (zimą 1915 – 1916 r.) składała się ona formalnie z sześciu dywizjonów. W skład 1. dywizjonu wchodziły okręty typu Bars pozostające już w służbie (Bars, Giepard, Wiepr’, Tigr, Wołk.). Dywizjony 2., 3. i 4. miały zostać sformowane w trakcie kampanii, po wejściu do służby kolejnych jednostek typu Bars. W składzie 5. i 6. dywizjonu znalazły się starsze jednostki. Podczas kampanii 1916 r. do służby we Flocie Bałtyckiej weszło jeszcze 5 okrętów podwodnych typu Bars – Lwica (10 czerwca), Pantiera (23 lipca), Ryś (4 listopada), Kuguar (22 grudnia) i Leopard (28 grudnia.). Ministerstwo Marynarki zakupiło ponadto w USA 5 okrętów podwodnych typu AG (AG 11 – AG 15), które zostały przewiezione do Archangielska, a stamtąd śródlądowymi drogami wodnymi do Piotrogrodu (Petersburg), gdzie zmontowano je w Stoczni Bałtyckiej. Okręty podwodne zakupione w USA weszły do służby we wrześniu (AG 11, AG 12) i w listopadzie 1916 r. (AG 13, AG 14, AG 15.).
Akuła na wodach Zatoki Fińskiej w pozycji wynurzonej. Źródło: topwar.ru
Stopnie oficerów morskich w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego oraz w Polskiej Marynarce Wojennej według stanu na rok 1914.
Gienierał-admirał* ? Admirał Admirał ? Admirał floty Wieadmirał ? Wiceadmirał Kontradmirał ? Kontradmirał Kapitan 1. ranga ? Komandor Kapitan 2. ranga ? Komandor porucznik Starszyj lejtienant** ? Komandor podporucznik Lejtienant*** ? Kapitan marynarki / Porucznik marynarki Miczman ? Podporucznik marynarki Gardemarin ? Chorąży marynarki.
* Jako ostatni stopień ten otrzymał wielki książę Aleksy Aleksandrowicz (1883 r.). ** Stopień wprowadzony w 1909 r. w miejsce dotychczas obowiązującego: kapitan-lejtienant *** Brak polskiego odpowiednika. Stopień pośredni w PMW.
Schemat przekroju konstrukcyjnego Akuły. Źródło: smolbattle.ru
Bibliografia:
– A.W. Tomaszewicz ? Podwodnyje łodki w opieracyjach russkogo fłota na Bałtijskom Morie w 1914 ? 1915 gg. Moskwa ? Leningrad, 1939 r. – W. Mierkuszow ? Zapiski podwodnika 1905 ? 1915. Oprac. i red.nauk. W.W. Łobycyn, Moskwa 2004 r. – S. Sutowski – Okręty podwodne. Fantazja i Rzeczywistość. Warszawa, 1989 r. – R. Czeczott – Wojna morska na Bałtyku 1914 – 1918. Warszawa, 1935 r. – E. Kosiarz – Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk, 1979 r. – Fłot w pierwoj mirowoj wojnie. Red. N.B. Pawłowicz, t. I, Moskwa 1964 r. – J.W. Apalko – Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914 – 10.1917 gg. Sprawocznik. Red. W.A. Korniuszko, Petersburg 1996 r.
Wybrane witryny internetowe:
– http://flot.com/users/lapin/Imperial/akula.htm – http://www.deepstorm.ru/DeepStorm.files/under_1917/akula/akula/a-2.htm – http://topwar.ru/21196-podvodnaya-lodka-akula.html
