Żandarmeria sprzed 1939 roku pełnila swoje patrole konno (źródło NAC, domena publiczna).

Na straży prawa i porządku. Żandarmeria Wojskowa wczoraj i dziś

Historycznie pierwsze oddziały żandarmerii na ziemiach polskich pojawiły się w XIX stuleciu. W dobie epoki napoleońskiej adaptowano na polski grunt francuską koncepcję nowo powstałej formacji żandarmów. Współcześnie Żandarmeria Wojskowa stanowi odrębną formację Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej, która stoi i na straży wojskowej dyscypliny i porządku publicznego.

Wertując krok po kroku stronice kart wielkiej życiowej księgi, jaką jest Historia, odkrywamy nie tylko liczne fakty, ale i wielorakie powiązania między nimi. Doszukując się genezy powstania Żandarmerii Wojskowej możemy cofnąć się w czasie aż do roku 1609. Wtedy to ówczesny Sejm przyjął tzw. artykuły hetmańskie, które regulowały kwestie związane z funkcjonowaniem armii. Część z nich odnosiła się do powołania nowych urzędów, pośród których zwracają naszą uwagę funkcje oboźnych oraz profosów. Do nich należały następujące obowiązki: wywiad i zwalczanie nieprzyjaciela, dbanie o dyscyplinę i porządek w obozie wojskowym, ochrona jego mienia, kontrola szlaków komunikacyjnych, ujmowanie przestępców i stawianie ich przed sąd hetmański. Widzimy tutaj pewne podobieństwa do obecnych zadań i obowiązków żandarmów.

Ilustracja 1. Napoleon Bonaparte wprowadził na wzór francuski pułki żandarmerii na ziemiach polskich (źródło W. Kossak, domena publiczna).

Od Napoleona do losów po II wojnie światowej

Wróćmy jednak do czas napoleońskich. W 1812 roku Napoleon Bonaparte powołał do życia pierwsze polskie pułki żandarmerii na Litwie. Nawiązując do organizacji francuskiej żandarmerii, którą utworzono na mocy dekretu z 22 grudnia 1790 roku. W kolejnych latach formacja ta stała się we Francji ważną częścią tamtejszej armii i pełniła rolę policji administracyjnej i sądowej, brała czynny udział w kampaniach wojennych cesarza1. Żandarmeria Litewska miała za zadanie przede wszystkim zwalczać bandytyzm, maruderów i brak dyscypliny w wojsku. Jej siły służyły również do zabezpieczenia tyłów Wielkiej Armii podczas starć z carską Rosją.

Od 1 lipca 1812 roku każda gubernia tj. wileńska, grodzieńska, mińska oraz białostocka, miała posiadać własne pułki żandarmerii. W powiatach utworzono po jednej kompanii. Do żandarmerii zaciągnąć się mógł każdy przedstawiciel szlachty posesjonatów w powiecie. Co ciekawe rekrut miał zakaz odmowy, stanowiłoby to ujmę na jego reputacji. Oficerów żandarmerii mianowała Komisja Rządu spośród bogatych właścicieli ziemskich, którzy winni traktować powierzoną im funkcję jako zaszczyt i przywilej. Zaś podoficerów i szeregowców odpowiednie komisje administracyjne departamentów guberni2.

Rozkaz Napoleona, jak i późniejsze ustalenia Komisji Rządu określały także jasno główne cele pracy żandarmów:

  1. służba policyjna

  2. pomoc zbrojna na wezwanie władzy publicznej

  3. zatrzymywanie: dezerterów, maruderów oraz włóczęgów w szeregach armii

  4. eskortowanie transportów

  5. zapobieganie nadużyciom w wojsku

  6. ochrona własności i zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom.

Do realizacji swoich zadań pierwsi żandarmi otrzymali w ramach uposażenia: piki, pałasze oraz kilka pistoletów. Niedobór w zaopatrzeniu był widoczny, starano się mobilizować społeczeństwo do wspierania organizacji pułków, pobierano podatki na zapewnienie koni do służby. Każdy z żandarmów musiał posiadać konia i z własnych środków finansowych pokryć koszta swojego umundurowania.

Ilustracja 2. Polska Żandarmeria w okresie Powstania Styczniowego dbała o bezpieczeństwo publiczne.

Jak podaje Dariusz Nawrot – badacz historii żandarmerii:

Wraz z rozkazem o zasadach formowania żandarmerii przesłano również instrukcję umundurowania. Na ubiór żandarma składała się więc: kurtka i rajtuzy granatowe bez żadnej odmiany; guziki żółte wypukłe, szlify i akselbanty pomarańczowe, czapka czarna skórzana, na niej blacha żółta z napisem „żandarm”, krzyż żółty, kokarda biała, kordony pomarańczowe, pendent i ładownica skórzana – lakierowana, na niej Orzeł i Pogoń, płaszcz granatowy z taśmą u kołnierza pomarańczową3.

W tym samym roku na terenie Księstwa Warszawskiego rozpoczął się proces organizacji żandarmerii wojskowej. Ochotnicy chcący dostąpić służby musieli wykazać się znajomością pisania oraz czytania. Cechować się dobrymi obyczajami i szacunkiem wśród społeczeństwa. Podobnie jak na Litwie żandarmów zobowiązano do zapewnienia sobie we własnym zakresie środków finansowych na mundur, wszelkie wyposażenie i uzbrojenia a także i na konia. Źródłem dodatkowego dochodu dla nich była nagroda, tzw. egzekutywne w przypadku złapania złoczyńców z łupami, które ukradli.

Statystycznie w szeregi żandarmerii Księstwa Warszawskiego wstępowało mniej kandydatów. Jeden oddział w powiecie liczył przeciętnie 10 ochotników. Na obszarze całego księstwa planowano utworzyć 10 kompanii. Niestety dalszy rozwój i postęp nie był w pełni możliwy. Po klęsce Napoleona w kampanii rosyjskiej w 1813 roku skupiono się przede wszystkim na tworzeniu Wojska Polskiego. Wiemy, że dekretem z 27 czerwca 1813 roku postanowiono powołać kompanię konnych żandarmów połączoną z 14 Pułkiem Kirasjerów. Na czele żandarmerii stanął mjr. Antoni Wieniawski. Kompania liczyła 4 oficerów, 90 żandarmów, którzy do swej dyspozycji mieli 87 koni4. Kolejne zmiany nastąpiły po 1815 roku i Kongresie Wiedeńskim, na mocy którego utworzone zostało Królestwo Polskie, tzw. Kongresówka. Wówczas jego zwierzchnik car Aleksander I rozpoczął proces scentralizowania żandarmerii, aby jej oddziały mogły zapewnić bezpieczeństwo i porządek publiczny.

Żandarmi w drodze i walce o niepodległą Polskę stali się symbolem heroizmu i cnót. Swoją dyscypliną i poświęceniem wykreowali własny etos – żandarma stojącego na straży porządku. Do dziś historycy przywołują bohaterską walkę oddziałów polskich żandarmów pod wodzą ppłk. Franciszka Sznajdego w bitwie pod Dębem Wielkim (31 marca 1831 rok)5. Niestety losy polskiej żandarmerii po powstaniu listopadowym były tragiczne. Formacja zanikła, kiedy rozwiązano wojsko polskie.

Wraz z odzyskaniem niepodległości próby tworzenia oddziałów żandarmerii zaobserwować możemy przy Legionach Polskich, także podczas walk w wojnie polsko – bolszewickiej. Rolą żandarmów było powstrzymywanie żołnierzy przed dezercją i ucieczką. Ponadto działali oni na rzecz zahamowania propagandy płynącej z Rosji radzieckiej. W Wielkopolsce czuwali nad przebiegiem plebiscytu i przejmowaniem władzy z rąk Prusaków.

W II RP żandarmeria wojskowa cieszyła się szacunkiem i prestiżem. Rygorystycznie przestrzegano wymogów względem kandydatów. Musieli być wykształceni, mieć nienaganną opinię, wysokie morale oraz prezentować postawę propaństwową6. Wysoki poziom formacji zapewniało Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, którego siedziba znajdowała się w Grudziądzu. Podczas szkoleń kładziono szczególny nacisk na znajomość kodeksu karnego, kryminalistyki, jak i dbano o tężyznę fizyczną.

Ilustracja 3. Żandarm II RP cieszył się szacunkiem społecznym (źródlo NAC, domena publiczna.)

II wojna światowa i atak hitlerowskich Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku zmusiła Polaków do odpierania agresji wszystkimi możliwymi siłami. Żandarmeria Wojskowa zajmowała się wówczas zapobieganiem wybuchu paniki wśród społeczeństwa, zapewniała mu bezpieczeństwo, troszczyła o rannych, a także pilnowała niemieckich jeńców. Do jej zadań zaliczała się też ochrona mienia publicznego przed rabunkami.

Los polskiego żandarma był usłany nie tylko przysłowiowymi różami…Część żandarmów podczas wojny wysyłano do obozów koncentracyjnych w Ostaszkowie i Miednoje. Nierzadko wykonywano na nich wyroki kary śmierci bez sprawiedliwego sądu. Najtkliwszą stratę poniosło Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, którego przedstawicieli zastrzelono w Katyniu. Byli i tacy, którzy walczyli „za wolność naszą i waszą” pod Tobrukiem czy u stóp Monte Cassino. Nie zabrakło również żandarmów w Powstaniu Warszawskim w 1944 roku, jak i wielu z nich wstąpiło do Armii Krajowej.

W latach 1946 – 1949 żandarmeria została włączona w szeregi Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia utworzonego przez rząd Wielkiej Brytanii. Do jego zadań należało zdemobilizowanie polskich żołnierzy przebywających wówczas na terenie państwa brytyjskiego. Później historia przez blisko 40 lat milczy o polskiej żandarmerii wojskowej.

Odrodzenie i bieg ku przyszłości

Obecna formacja Żandarmerii Wojskowej w Polsce została powołana na mocy Rozkazu Nr Pf-42/Org. z dnia 18 kwietnia 1990 roku ówczesnego ministra obrony narodowej gen. Floriana Sawickiego. Powołanie, strukturę i działanie Żandarmerii Wojskowej określają: Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 062/Org. Z 15 czerwca 1990 roku, jak i Ustawa o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych z dnia 24 czerwca 20017. Na czele Żandarmerii Wojskowej stoi Główny Komendant, który podlega bezpośrednio Ministrowi Obrony Narodowej. Obecnie funkcję komendanta dzierży gen. bryg. Tomasz Połuch.

W 1990 roku utworzono Komendę Główną Żandarmerii Wojskowej [dalej ŻW] w Warszawie, a także trzy komendy okręgowe: 1) Warszawski Okręg Wojskowy w Warszawie, Pomorski Okręg Wojskowy w Bydgoszczy, 3) Śląski Okręg Wojskowy we Wrocławiu. Powołano oddziały ŻW w Warszawie, Krakowie, Bydgoszczy, Wrocławiu, Poznaniu oraz Szczecinie. Jak podaje gen. Pacek utworzono 6 oddziałów, 18 wydziałów i 47 placówek na terenie Polski. Z kolei w Mińsku Mazowieckim powstało centrum szkoleniowe dla żandarmów8.

Obecnie Żandarmeria Wojskowa składa się z: Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej, Mazowieckiego Oddziału Żandarmerii Wojskowej, oddziałów w Bydgoszczy, Elblągu, Krakowie, Szczecinie i Żaganiu. A nader z Oddziału Zabezpieczenia Żandarmerii Wojskowej, Centrum Szkolenia Żandarmerii Wojskowej w Mińsku Mazowieckim oraz dwóch Oddziałów Specjalnych Żandarmerii Wojskowej w Warszawie i Mińsku Mazowieckim9.

Ilustracja 4. Symbolem rozpoznawczym Żandarmerii Wojskowej jest oznaka biało-szkarłatna z literami Ż i W (źródło wikimedia domena publiczna)

Początkowo funkcjonowały trzy oddziały specjalne: w Warszawie, Mińsku Mazowieckim i Gliwicach. Ostatni został rozwiązany w miejsce nowej jednostki specjalnej tj. JW AGAT. Autorka postanowiła podjąć tematykę oddziałów specjalnych ŻW w odrębnym artykule ze względu na ich szczególną wartość, specyfikę oraz rolę.

W strukturze organizacyjnej ŻW jedną z najistotniejszych ról (o ile nie najważniejszą) odgrywa wymienione nieco wcześniej Centrum Szkoleniowe. To w nim żołnierze żandarmerii dokształcają się, szlifują swoje umiejętności i nabywają odpowiednie doświadczenie. Oferta kursów oraz szkoleń jest urozmaicona i zależna od celu. Żandarmi szkolą się przed wyjazdami na misje zagraniczne, przed objęciem ważnych urzędów w strukturach wojsk sił międzynarodowych. Przechodzą kursy z technik kryminalistyki, prewencji, technik interwencji oraz muszą zaliczyć studium z języka obcego. Centrum dzieli się na kilka sekcji, m.in.: wykonawczą, badań i metodyki nauczania, wydział organizacyjny11.

Żandarmeria również szkoli się w centrum szkoleniowym Policji, w ośrodkach przynależnych do Wojsk Lądowych. Bardzo duży zakres wiedzy i umiejętności żandarmi mogą zdobyć na szkoleniach poligonowych i zagranicznych w ramach struktur NATO, ONZ i UE.

Każdy przyszły żandarm musi przejść odpowiednie szkolenia tak, aby w razie potrzeby umiał oraz musiał się odnaleźć w działaniach wykonywanych podczas misji poza granicami własnego państwa (misje pokojowe, stabilizacyjne, humanitarne). Kandydat musi być okazem zdrowia, cieszyć się nieskalaną opinią społeczną, powinien posiadać zaświadczenie o niekaralności sądowej. W przypadku mężczyzn wymagany jest odpowiedni wzrost – minimum 175 cm. Następnie kandydaci przechodzą testy: z języka obcego (angielski), sprawnościowo – wytrzymałościowe i psychologiczne.

Kto może wstąpić w szeregi ŻW? Przede wszystkim: ochotnicy z innych jednostek ogólnowojskowych, absolwenci szkół oficerskich i Akademii Wojskowej, absolwenci cywilnych uczelni wyższych, którzy przeszli podstawowe szkolenie wojskowe i żołnierze rezerwy.

Ilustracja 5. Jednym z zadań ŻW jest konwojowanie i zabezpieczanie ruchu drogowego (źródło wikimedia, domena publiczna [U.S. Army photo by 1st Lt. Steven Siberski]).

Główne zadania ŻW

Do najważniejszych zadań wojskowej policji należą:

  1. zapewnienie dyscypliny i porządku w armii,

  2. zapobieganie popełnianiu przestępstw oraz wykroczeń, ich wykrywanie i ściganie sprawców,

  3. ochrona życia i mienia zarówno w wojsku, jak i w sferze publicznej,

  4. troska o bezpieczeństwo i porządek publiczny

  5. zapobieganie aktom terroryzmu,

  6. udział w misjach zagranicznych, sojuszniczych,

  7. zwalczanie klęsk żywiołowych,

  8. kontrola ruchu, kontrola szlaków komunikacyjnych,

  9. ochrona ważnych osobistości w państwie, gości VIP12.

W ramach realizacji zadań ŻW posiada własne piony: dohodzeniowo-śledczy, prewencyjny, administracyjno-logistyczno-techniczny. Żandarmeria współpracuje z wieloma służbami np.: polską Policją, Strażą Graniczną, Służbą Ochrony Kolei.

Oddziały ŻW są wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt potrzebny do wykonywania podstawowych zadań oraz misji specjalnych. Na stanie formacja posiada pojazdy interwencyjne: osobowo – terenowe, patrolowe i opancerzone. W skład floty wchodzą: Land – Rover Defender 110 (w wersji „Hard – Top” i „Soft – Top”), TIWD (Terenowo Interwencyjny Wóz Dowodzenia), samochody Skody, Fiata, Opla i Volkswagena.

Żandarmi standardowo na wyposażeniu posiadają: hełm z przyłbicą, ochraniacz na kark, kamizelkę HRV, pałki i sprzęt ciężki do sytuacji związanej z tłumieniem buntów. Na uzbrojeniu oddziały specjalne ŻW składają się: pistolety Glock 17, broń maszynowa H&K MP5 i MP5K – PDW, karabiny wyborowe SAKO TRG 22, karabinki MP9.

Misje zagraniczne

Punktem zwrotnym w rozwoju polskich oddziałów żandarmerii stało się przystąpienie Polski do międzynarodowych instytucji jak: NATO, UE, ONZ, a także do Europejskich Sił Żandarmerii (European Gendarmer Force, w skrócie EGF), które pełnią misje policyjne w różnych krajach. Ta organizacja międzynarodowa ma zdolności do przerzutu prawie 800 żołnierzy na wybrany i zagrożony teren w celu m.in.: zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, zwalczania przestępczości przestępczej.

Kolejną chlubą dla polskiej żandarmerii było włączenie jej do Wielonarodowego Batalionu Policji Wojskowej NATO, gdzie Polska zajmuję pozycję lidera, przeprowadza szkolenia. Dzięki tym doświadczeniom i ugruntowanej pozycji na arenie międzynarodowej ŻW brała udział w kilku misjach zagranicznych w: Afganistanie, Bośni i Hercegowinie, Czadzie, Kongo, Kosowie, Libanie,Syrii.

Polscy żandarmi wzięli udział także w operacji „Iraqi Freedom” w Iraku (2003 rok). Współpracowali wraz z władzami kraju, gdzie wyznaczono im konkretne zadania: 1) zapewnienie bezpieczeństwa i stabilizacji, 2) pomoc w utrzymaniu integralności państwa irackiego, 3) neutralizacja zagrożenia terrorystycznego, 4) zabezpieczenie broni masowego rażenia, 4) ochrona pracowników i budynków ONZ, 5) przywrócenie porządku społecznego, 6) pomoc w odbudowie lokalnej infrastruktury, 7) prowadzenie działań rozpoznawczych, 8) zapobieganie konfliktom na tle narodowo – etnicznym, 9) pomoc humanitarna13.

Ilustracja 6. Oddziały ŻW w Ustce w 2017 roku w ramach szkolenia BALTOPS (źródlo wikimedia, domena publiczna).

Polski Kontyngent Wojskowy, w skład którego wchodziło 43 żandarmów swoją misję obronno – prewencyjną pełnił w środkowo-południowej części Iraku. Z nich 25 przydzielono do kompanii policji wojskowej rozlokowanej w obozie Camp Babilon. Kolejnych 15 przydzielono do polskich batalionów. Pozostałych zaś oddelegowano do pracy biurowej przy biurze dowódcy policji wojskowej14.

W operacji wyzwolenia Iraku spod reżimu i dyktatury Sadama Husajna brały udział jednostki specjalne z różnych państw: Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wielkie Brytanii, Australii. Konflikt zakończono w 1 maja 2003 roku, aczkolwiek dalsze próby wprowadzania stabilizacji przez głównie Amerykanów trwały do 2010 roku15.

Zakończenie

Formacja Żandarmerii Wojskowej posiada długą tradycję nawiązującą do ważnych wydarzeń historycznych Polski. Współczesna polska żandarmeria to wysoko wyspecjalizowana jednostka, która nieustannie poszerza swoje horyzonty w działaniu na rzecz bezpieczeństwa państwa polskiego, jak i jego sojuszników. Jak mawia były oficer Navy SEALs John „Jocko” Willink, aby osiągnąć sukces, ale i nie spocząć na laurach w życiu liczą się trzy drogi do celu: dyscyplina, jeszcze raz dyscyplina i działanie. Myślę, że Wojsko Polskie i Żandarmeria Wojskowa wpisują się w ów trzy filary sukcesu, dzięki którym dążą do perfekcji i nieustannego dokosnalenia się, co czyni z naszej armii chlubę oraz wzbudza szacunek w społeczeństwie.

Bibliografia:

Pacek B., Żandarmeria Wojskowa, Toruń 2016.

Herman M., Działalność Żandarmerii Wojskowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w systemie bezpieczeństwa państwa w latach 1999-2018, Kraków – Stalowa Wola 2018.

Karowth-Zielińska D., Żandarmeria Wojskowa – oddziały służące zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce i Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, 2014, 7(931), s. 21-39.

Neville L., Elita. Współczesne siły specjalne od A do Z, przekł. S. Kędzierski, Warszawa 2020.

Nawrot D., Początki żandarmerii wojskowej na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczno – Wojskowy” 1/2020, s. 12-36.

Stelmach J., Żandarmeria Wojskowa w narodowym systemie przeciwdziałania zagrożeniu terrorystycznemu, „Zeszyty Naukowe WSOWL”, 2013, Nr 3 (169), s. 47-63.

Wierzbicki W., Przyczynek do historii odrodzonego Wojska Polskiego, Londyn 1990.

Źródła internetowe:

https://www.wojsko-polskie.pl/kgzw/struktura/ [stan na: 07.05.2021].

1D. Nawrot, Początki żandarmerii wojskowej na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1/2020, s. 12.

2Tamże, s. 14.

3Tamże, s. 18.

4Tamże, s. 31.

5B. Pacek, Żandarmeria Wojskowa, Toruń 2016, s. 8.

6W. Wierzbicki, Przyczynek do historii odrodzonego Wojska Polskiego, Londyn 1990, s. 50.

7Dominika Karwoth-Zielińska, Żandarmeria Wojskowa-oddziały służące zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce i Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, 2014, 7(931), s. 23.

8B. Pacek, Żandarmeria…, s. 10-11.

11 B. Pacek, Żandarmeria…, s. 56-57.

12 Por. przyp. 8; M. Herman, Działalność Żandarmerii Wojskowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w systemie bezpieczeństwa państwa w latach 1999-2018, Kraków-Stalowa Wola 2018, s. 50-63; J. Stelmach, Żandarmeria Wojskowa w narodowym systemie przeciwdziałania zagrożeniu terrorystycznemu, „Zeszyty Naukowe WSOWL”, 2013, Nr 3(169), s. 51-56.

13 Zob. B. Pacek, Żandarmeria…, s. 142-143.

14 Tamże, s. 145.

15 L. Neville, Elita. Współczesne siły specjalne od A do Z, przekł. S. Kędzierski, Warszawa 2020, s. 331-337.

Doktorantka Instytutu Historii Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II. Interesuje się historią średniowiecza, dziejami Kościoła, historią regionalną.