System obronny państwa jest kluczowym elementem systemu bezpieczeństwa narodowego kraju. Tworzy się go w celu ochrony i obrony państwa oraz jego żywotnych interesów przed zagrożeniami. Dla zagwarantowania wykonalności swojej misji mechanizm ten powinien opierać się na stabilnych fundamentach prawnych, gwarantujących jasny podział kompetencyjny oraz strategiach długoterminowych, które zapewniłyby długofalowy rozwój podsystemów wykonawczych. Pytaniem jest, czy mechanizmy wypracowane przez Polskę, w ramach systemu obronnego państwa, są na tyle wydajne i przygotowane, by ochronić obywateli, terytorium i swoje żywotne interesy na przykład przed zagrożeniami kreowanymi przez agresywną politykę Federacji Rosyjskiej?
Według założeń Strategii Obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 roku, system powinien przede wszystkim gwarantować: zdolność do odstraszania, ochrony oraz obrony kraju, współpracę z odpowiednimi strukturami sojuszniczymi, możliwość działania w każdych warunkach oraz monitoring i skuteczne działania prewencyjne[1]. Dla zobrazowania konstrukcji systemu przedstawiono grafikę, która w dużym uproszczeniu, przybliża główne ogniwa tego aparatu oraz ich podstawowe zadania.
Rysunek nr 1: System obronności państwa / Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Zabłocki, Kategorie. Zagrożenia System Bezpieczeństwa Narodowego, Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji w Warszawie, Warszawa 2013, s. 78, 101; J. Wojnarowski, Model podsystemu obronnego państwa w systemie bezpieczeństwa narodowego, [w]: System Bezpieczeństwa Narodowego RP. Wybrane problemy, pod red nauk. W. Kitler, K. Drabik, I. Szostek, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, s. 259-260.
Fundamentem, który ma zapewnić sprawne działanie całego tego mechanizmu jest podsystem kierowania, w którego skład wchodzą organy władzy publicznej, najwyżsi przedstawiciele jednostek organizacyjnych zajmujących się bezpieczeństwem oraz dowództwo Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej. ?Naczelnym zadaniem podsystemu kierowania jest zapewnienie ciągłości podejmowania decyzji i działań w celu utrzymania systemu bezpieczeństwa narodowego w wymaganym stanie gotowości w okresie pokoju, kryzysu i wojny?[2]. Dla prawidłowego funkcjonowania tego aparatu stworzono dokumenty, które wyznaczają kompetencje i zakres działalności poszczególnych jednostek.
Według polskiego ustroju politycznego najszersze kompetencje i największą odpowiedzialność w podsystemie kierowania mają Prezydent oraz Prezes Rady Ministrów ze swoim Gabinetem. Są oni przedstawicielami władzy wykonawczej i: ?(…) sprawują kluczową rolę w kierowaniu bezpieczeństwem narodowym, nie tylko przez wpływanie na zachowanie innych oraz sprawowanie nadzoru nad ich działaniami, lecz także przez podejmowanie określonych środków, dysponowanie narzędziami i gospodarowanie dobrami związanymi z osiąganiem celów bezpieczeństwa narodowego i wynikających z nich interesów[3]„. Ich obowiązki, często nieprecyzyjnie, określa Konstytucja oraz ustawy, w tym Ustawa o powszechnym obowiązku obrony.
Prezydent wybierany w powszechnych i bezpośrednich wyborach jest, według zapisów Konstytucji, głową państwa. Na jego barkach spoczywa zapewnienie ciągłości władzy w kraju oraz dbałość o suwerenność, niepodzielność i bezpieczeństwo państwa[4]. Do głównych prerogatyw Prezydenta RP należą: zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi w czasie pokoju (za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej), mianowanie Szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów Sił Zbrojnych, mianowanie na wniosek Prezesa Rady Ministrów, na czas wojny, Naczelnego Dowódcy SZ. Istotną kompetencję Prezydenta wskazuje art. 136, który mówi, iż w razie bezpośredniego, zewnętrznego niebezpieczeństwa dla RP, głowa państwa, na wniosek premiera, decyduje o zarządzeniu częściowej lub całkowitej mobilizacji oraz o użyciu armii[5]. Rozwinięcie wyżej wymienionych kompetencji przedstawia Ustawa o powszechnym obowiązku obrony[6].
Organem doradzającym Prezydentowi RP, w kwestiach bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego powołana na mocy art. 135 Konstytucji. Zadaniem owej Rady jest sporządzanie opinii dotyczących: ogólnych założeń polityki bezpieczeństwa, kierunków polityki zagranicznej, osi rozwoju SZ RP oraz definiowania głównych zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych[7]. Drugim organem doradczym Prezydenta jest Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN), wykonujące zadania z zakresu bezpieczeństwa i obronności kraju, które stanowi również zaplecze merytoryczne dla Rady Bezpieczeństwa, a dla obywateli pełni funkcję informacyjno-edukacyjną[8].
Istotną rolę dla kreowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju odgrywa Prezes Rady Ministrów i jego Gabinet. ?Stanowi centralny organ władzy wykonawczej kierujący, koordynujący oraz kontrolujący pracę całej administracji rządowej[9]„. Tak samo jak w przypadku prezydenta, główne kompetencje Radzie Ministrów przyznaje Konstytucja. Rada zapewnia m.in.: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne Polski, pełni generalne kierownictwo nad obroną kraju, wyznacza cele polityki zagranicznej oraz sprawuje ogólny nadzór nad stosunkami RP z innymi państwami[10]. Szerzej zarysowane kompetencje premiera i jego ministrów wskazuje Ustawa o powszechnym obowiązku obrony w art. 6. Do istotnych z nich należą:[11]
?Na podkreślenie zasługuje konstytucyjne domniemanie właściwości Rady Ministrów w zakresie polityki państwa, polegające na przekazaniu spraw niezastrzeżonych dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego[12]„.
Tak zarysowane kompetencje głównych organów władzy państwowej prowadzą do dwóch wniosków:
Mimo dysproporcji kompetencyjnej, dla prawidłowego funkcjonowania sfery bezpieczeństwa kraju niezbędna jest kooperacja owych władz. Forum do takiego dialogu prezydent – Rada Ministrów może stanowić Rada Gabinetowa[13].
Tylko dobra i owocna współpraca w ramach podsystemu kierowania może zapewnić podstawy do prowadzenia skutecznej polityki bezpieczeństwa. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na to, iż kluczowe stosunki na linii prezydent-premier-Rada Ministrów ważą o powodzeniu całego sytemu bezpieczeństwa narodowego i o możliwościach rozwoju żywotnych interesach kraju. Dlatego, zdaniem autora, w tej kwestii nie powinno być widać podziałów między tymi jednostkami, a decyzje winny być podejmowane po wielostronnych konsultacjach, w sposób spójny, logiczny i w wizją ich długoterminowych skutków.
PODSYSTEM MILITARNY
W kontekście zagrożenia militarnego Polski ze strony sił rosyjskich, RP nie może liczyć tylko i wyłącznie na potencjał wojskowy Sojuszu Północnoatlantyckiego czy sił UE. W razie potrzeby kraj musi dysponować własnym zapleczem militarnym. Zasoby powinny obejmować odpowiednio przygotowany i wyszkolony personel oraz sprawny i nowoczesny sprzęt.
Tak jak w przypadku podsystemu kierowania, najważniejszym dokumentem wyznaczającym podstawy funkcjonowania dla podsystemu wykonawczego jest polska ustawa zasadnicza. Jak mówi zapis artykułu 26 Konstytucji: ?Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic[14]„.
Do zakresu działań SZ RP odwołuje się Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, która określa im trzy priorytetowe zadania:[15]
Według art. 3 Ustawy o powszechnym obowiązku obrony w skład polskich SZ należą cztery rodzaje wojsk:[16]
Mapa nr 1: Rozmieszczenie na terenie Polski brygad liniowych Wojsk Lądowych RP w 2014 r. / Źródło: B. Wydra, Rzeszów zyska na konflikcie na Ukrainie, TWiNN, 29.04.2014, http://twinn.pl/?idd=8&rok=2014&page=0&id=973&poz=ml1%20, (dostęp: 22.04.2016).
Mapa powyżej ukazuje rozmieszczenie czternastu brygad liniowych Wojsk Lądowych, którymi dysponuje polska armia. Trzeba zwrócić uwagę, szczególnie w kontekście zagrożenia ze strony Rosji, iż granica wschodnia nie jest dostatecznie zabezpieczona. Każdy atak od tej strony grozi niepowodzeniem akcji obronnej kraju, ze względu chociażby na czas przerzutu wojsk z brygad ?zachodnich? na drugą część kraju.
Jak podaje Ministerstwo Obrony Narodowej w ?Podstawowych informacjach o budżecie resortu obrony narodowej na 2016 r.?, w Polsce liczebność wojska to ponad 101 tysięcy żołnierzy zawodowych, a szczegółowy ich przydział pokazuje poniższa infografika.
Rysunek nr 2: Struktura stanów osobowych żołnierzy / Źródło: Podstawowe informacje o budżecie resortu obrony narodowej na 2016 r., MON, http://mon.gov.pl/d/pliki/dokumenty/rozne/2016/02/budzet2016.pdf, (dostęp: 18.04.2016).
Wynikiem rosnącego zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej i rozwoju sytuacji na Ukrainie, oraz niepewności co do skuteczności realizacji planów rozbudowy wschodniej flanki NATO, obecny rząd chce zwiększenia liczebności armii do 150 tysięcy żołnierzy w perspektywie kilku lat[21].
Oprócz zaplecza żołnierzy zawodowych, pracujących w rodzajach sił zbrojnych, polska armia dysponuje 20 tysiącami wojskowych należących do Narodowych Sił Rezerwowych (NSR)[22]. Podstawą prawna dla utworzenia tej formacji była nowelizacja ustawy o powszechnym obowiązku obrony, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2010 roku. Od tamtej chwil Ministerstwo Obrony Narodowej tworzy nowe siły w celu przygotowania zasobów ludzkich (żołnierzy rezerwy) do wsparcia regularnej armii w momencie podniesienia się zagrożenia militarnego. Oprócz tego NSR mogą być wykorzystywane w zarządzaniu kryzysowym, np. do usuwania skutków klęsk żywiołowych. Służba opiera się na poborze dobrowolnym[23].
Poza stanem osobowym polskiej armii, należy też zwrócić uwagę na jej zaplecze techniczne. W tej kwestii, aby poprawić stan wyposażenia SZ RP, wprowadzono Plan Modernizacji Technicznej Sił Zbrojnych RP na lata 2013-2022. Zakłada on, że do 2022 roku Polska zakupi niezbędny sprzęt i uzbrojenie za ponad 140 mln złotych[24]. Zastąpić ma on przestarzały i często już niesprawny sprzęt polskiej armii oraz wzbogacić go o najnowsze technologie.
Należy stwierdzić, że Wojsko Polskie nie jest w pełni przygotowane do zagrożeń związanych z agresją zbrojną, czy kryzysem o charakterze hybrydowym. Do wad tego podsystemu można zaliczyć przede wszystkim nieadekwatne do potencjalnych niebezpieczeństw rozlokowanie wojsk, braki w najnowszym uzbrojeniu, które mimo wytycznych planu modernizacyjnego ma duże opóźnienie w swojej realizacji oraz luki i brak spójności w systemie kierowania systemem bezpieczeństwa narodowego.
Słabością, o której warto nadmienić na sam koniec, jest Marynarka Wojenna, która mimo dużych potrzeb nie jest w stanie pełnić swojej misji w sposób zadowalający (głównie ze względów technicznych ? przestarzałość lub w ogóle braki w podstawowym wyposażeniu). Problem ten jest dość istotny, a często marginalizowany. Polska, mając dość szeroki dostęp do morza, powinna dysponować flotą, która byłaby w stanie obronić tę granicę zważywszy na fakt, że Federacja Rosyjska jest w stanie zaatakować od strony Bałtyku, chociażby z Obwody Kaliningradzkiego. Pozytywną zmianą (choć nie wystarczającą z punktu widzenia potencjalnych zagrożeń) ma być zakup najnowszego sprzętu w perspektywie najbliższych 15 lat[25]. Chociaż trzeba podkreślić, iż jest to projekt na miarę polskich możliwości finansowych, a nie faktycznych potrzeb.
Drugim, choć równie ważnym elementem wykonawczym systemu obronności RP, jest podsystem pozamilitarny. Ogniwa niemilitarne ?Stanowią (…) funkcje pomocnicze i wspierające w stosunku do działań obronnych Sił Zbrojnych[26]„.
Do owej struktury zalicza się jednostki administracji publicznej, inne instytucje państwowe, służby oraz przedsiębiorców, na których nałożono obowiązek świadczenia na rzecz obronności kraju. Ich prace prowadzone są w zakresie działań odpowiednich działów administracji rządowej oraz terytorialnej[27].
Elementem, na który warto zwrócić szczególną uwagę są służby specjalne. Ich domeną jest działalność operacyjno-rozpoznawcza zastrzeżona klauzulą tajności[28]. Do tych mających największy wpływ przy zagrożeniach ze strony Rosji można zaliczyć:
Dla realizacji zadań Sił Zbrojnych niezwykle istotne jest prawidłowe i niezakłócone działanie wyżej wymienionych służb specjalnych. To one mają zapewnić osłonę w formie pozyskiwania, gromadzenia informacji oraz działania wyprzedzającego zagrożenie, dzięki której funkcjonowanie i rozwój polskiej armii będą możliwe. Przy tym, służby te chronią informacje niejawne, które mogą stanowić potencjalną przewagę w konfrontacji z przeciwnikiem.
Przede wszystkim należy podkreślić złożoność materii opisywanej powyżej. Przedstawienie w sposób spójny i zrozumiały kwestii prawnych i formy ich realizacji na gruncie polskim wymaga ogromnego nakładu pracy i analizy wielu, czasem w ogóle nie spójnych, dokumentów i publikacji. Jest to dowodem na to, że system ma prawo szwankować. Aby to zmienić trzeba by było uprościć go na tyle, by zmaksymalizować jego efektywność. Dobrym początkiem byłoby stworzenie nowego prawa, które zastąpiłoby Ustawę o powszechnym obowiązku obrony oraz regulacji, likwidujących luki lub powielanie się kompetencji poszczególnych jednostek.
Zdaniem autora, największymi polskimi ?grzechami? dotyczącymi budowy skutecznego zaplecza bezpieczeństwa kraju, gotowego na przeciwdziałanie zagrożeniom ze strony Rosji jest: oparcie systemu na prawie niespójnym i często nieaktualnym oraz brak realizacji założeń SBN RP z 2014 roku i innych długoterminowych strategii rozwoju poszczególnych elementów system
PRZYPISY
[1] Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2009, pkt. 59. [2] E. Zabłocki, Kategorie…, op.cit, s. 100-101. [3] W. Kitler, System Bezpieczeństwa Narodowego RP ? aspekty prawne, [w]: Aspekty prawne bezpieczeństwa RP. Część ogólna, pod red. nauk. W. Kitler, M. Czuryk, M. Karpiuk, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013, s. 103. [4] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483., art.126-127. [5] E. Zabłocki, Kategorie…, op.cit, s.120-122. [6] Zob: Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1967, nr 44, poz. 220., art. 4-5. [7] K. Dunaj, Konstytucyjne podstawy państwa, [w]: Aspekty prawne bezpieczeństwa narodowego RP. Część ogólna, pod red. nauk. W. Kitler, M. Czuryk, Z. Karpiuk, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013, s. 161. Szerzej: M. Paździor, Kompetencje konstytucyjnych organów władzy wykonawczej w zakresie bezpieczeństwa państwa, [w]: Instytucje bezpieczeństwa narodowego, pod red. M. Paździor, B. Szmulik, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 59-60. [8] Szczegółowe zadania BBN: Status prawny i zadania biura, BBN, https://www.bbn.gov.pl/pl/informacje-o-bbn/status-prawny-i-zadania/6078,Zadania-i-status-prawny-Biura.html (dostęp: 19.04.2016). [9] M. Paździor, Kompetencje konstytucyjnych…, op.cit, s. 60. [10] K. Dunaj, Konstytucyjne…,op.cit, s. 163-164; Konstytucja…, op.cit, art.164 ust.4. [11] Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, op.cit, art. 6. [12] Ibidem, s. 61; Konstytucja..., op.cit, art. 146 ust. 2. [13] K. Dunaj, Konstytucyjne…,op.cit, s. 166. [14] Konstytucja RP,op.cit, art. 26 ust. 1. [15] Strategia…, op.cit, pkt. 73. [16] Ustawa o powszechnym obowiązku obrony…,op.cit, art. 3. [17] DKS MON, Wojska Lądowe, Wojsko Polskie, 14.08.2015, http://www.wojsko-polskie.pl/pl/sily-zbrojne/wojska-ladowe/42749,wojska-ladowe.html, (dostęp: 17.04.2016). [18] DKS MON, Siły Powietrzne, Wojsko Polskie, 14.08.2015, http://www.wojsko-polskie.pl/pl/sily-zbrojne/sily-powietrzne/42754,sily-powietrzne.html, (dostęp: 17.04.2016); Szerzej: S. Śladkowski, Siły zbrojne, [w]: Instytucje bezpieczeństwa narodowego, pod red. M. Paździor, B. Szmulik, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 103. [19] S. Śladkowski, Siły zbrojne, op.cit, s. 105-106. [20] Ibidem, s. 110-112. [21] B. Kownacki, Polska zwiększy liczebność armii do 150 tysięcy?, Defence24, 20 listopada 2015, http://www.defence24.pl/273739,polska-zwiekszy-liczebnosc-armii-do-150-tysiecy, (dostęp: 17.04.2015). [22] Podstawowe informacje o budżecie resortu obrony narodowej na 2016 r…, op.cit. [23] ZARZĄD ORGANIZACJI I UZUPEŁNIEŃ ? P1 SG WP ODDZIAŁ UZUPEŁNIEŃ POKOJOWYCH I SŁUŻBY WOJSKOWEJ, Narodowe Siły Rezerwowe, Wojsko Polskie, 7.08.2012, http://www.wojsko-polskie.pl/pl/szrp/narodowe-sily-rezerwowe/narodowe-sily-rezerwowe-informacje/nsr/19627,narodowe-sily-rezerwowe.html, (dostęp: 17.04.2016); Szerzej: S. Śladkowski, Siły zbrojne, op.cit, s. 112-118. [24] Szerzej o realizacji Planu: T. Dmitruk, Stan realizacji Planu Modernizacji Technicznej (systematyczna aktualizacja), Dziennik Zbrojny, 27.09.2015, http://dziennikzbrojny.pl/artykuly/art,2,4,9380,armie-swiata,wojsko-polskie,stan-realizacji-planu-modernizacji-technicznej-systematyczna-aktualizacja, (dostęp: 17.04.2016). [25] T. Wróbel, Renowacja floty ? do 2030 roku Marynarka Wojenna RP otrzyma ponad 20 nowych okrętów, ?Polska Zbrojna?, http://konflikty.wp.pl/kat,134954,title,Renowacja-floty-do-2030-roku-Marynarka-Wojenna-RP-otrzyma-ponad-20-nowych-okretow,wid,15835580,wiadomosc.html, (dostęp: 17.04.2016). [26] E. Zabłocki, Kategorie…, op.cit, s. 162. [27] T. Sowiński, Zadania administracji cywilnej w sferze bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa, [w]: Bezpieczeństwo Polski. Aspekty zewnętrzne i wewnętrzne. Materiały z konferencji, Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańsk 2007, s. 133. [28] F. Prusak, Służby specjalne, [w]: Instytucje bezpieczeństwa narodowego, por red. M. Paździor, B. Szmulik, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 120. [29] Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, Dz. U. 2002, Nr 74, poz.676, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20020740676, (dostęp: 20.04.2016). [30] F. Prusak, Służby specjalne…, op.cit, s.140-147. [31] Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, Dz. U. 2011, Nr 104, poz. 709, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20061040709, (dostęp: 20.04.2016). [32] Ibidem.