Przywództwo w profesjonalnej i zawodowej armii

Profesjonalne siły zbrojne w demokratycznym państwie stawiają wysokie wymogi potencjalnym kandydatom na żołnierzy zawodowych, a zwłaszcza tym aspirującym na stanowiska dowódcze. Dowodzenie od samego początku funkcjonowania organizacji zbrojnych jest ich zasadniczym fundamentem, a jego jakość jest determinantem zwycięstwa, lub porażki. Dobry dowódca powinien być przede wszystkim przywódcą – liderem i autorytetem w oczach żołnierzy. W nowoczesnej i zawodowej armii kształtowanie kompetencji przywódczych kadry staje się koniecznością.

Dowodzenie to kwestia inteligencji, wiarygodności, sprawiedliwości, odwagi i autorytetu.

Sun Tzu

Umiejętne dowodzenie stanowi konieczny, lecz niewystarczający warunek zwycięstwa, z kolei dowodzenie nieumiejętne i niesprawne jest wystarczającym warunkiem niepowodzenia na polu walki. Historia ludzkości i związanych z nią konfliktów zbrojnych dostarcza wiele przykładów potwierdzających przytoczoną tezę, a jej aktualność na współczesnym polu walki jest w zasadzie niepodważalna[1].

PROFESJONALIZACJA I UZAWODOWIENIE SIŁ ZBROJNYCH RP

Dla Polski wejście w struktury największego polityczno-militarnego sojuszu świata ? Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO ? ang. North Atlantic Treaty Organisation) stanowiło zwieńczenie wysiłków ukierunkowanych na integrację z zachodnim system bezpieczeństwa[2]. W nowych uwarunkowaniach po rozpadzie dwubiegunowego podziału świata i upadku bloku wschodniego zaistniała konieczność adaptacji polityki bezpieczeństwa i sił zbrojnych Rzeczypospolitej[3].

Wszystko to wymagało określenia na nowo funkcji i zadań sił zbrojnych, dostosowując je do standardów demokratycznego państwa i potrzeb wynikających z jego polityki obronnej w warunkach przynależności do NATO. Proces przystosowania armii do nowej roli w odmiennej rzeczywistości społecznej wymagał wielu przedsięwzięć organizacyjnych, prawnych, kulturowych, a przede wszystkim kadrowych. Konieczna stała się także modernizacja sprzętu i uzbrojenia oraz rozwijanie zdolności w zakresie interoperacyjności [4].

Wdrażany od 2008 r. program profesjonalizacji wojska stanowił rewolucję w historii Sił Zbrojnych III Rzeczypospolitej. Zmieniał on bowiem całkowicie charakter armii ? opartej w większości na przymusowym poborze ? na całkowicie zawodową. Podejmowane jednocześnie działania w obszarze zarządzania zasobami osobowymi spowodowały zmniejszenie korpusu oficerów i wzrost korpusu podoficerów zawodowych oraz szeregowych zawodowych[5].

Jak zatem należy interpretować pojęcie profesjonalizacji, zwłaszcza w odniesieniu do specyficznej organizacji jaką bez wątpienia siły zbrojne? W ujęciu leksykalnym termin profesjonalizacja odnosi się do przejścia na profesjonalne, zawodowe wykonywanie czegoś, bądź też tworzenie się nowych zawodów, profesji w ramach danej dziedziny[6]. Natomiast w ujęciu etymologicznym słowo to wywodzi się od angielskiego słowa profesionalisation, które w dosłownym tłumaczeniu oznacza nadawanie czemuś profesjonalnego charakteru[7]. W odniesieniu do kadr, profesjonalistą będziemy nazywać osobę posiadającą niezbędne kompetencje zawodowe i będącą ekspertem w swojej specjalności. Według T. Kafla w naukach o zarządzaniu, pojęcie profesjonalizmu należy interpretować dwóch zasadniczych i wzajemnie powiązanych ze sobą kwestiach.

Po pierwsze profesjonalizm odnosi się do człowieka i jego kompetencji, cech osobowości, czy podzielanych wartości. W drugim ujęciu organizację rozpatruje się holistycznie. Wówczas podkreśla się, że profesjonalizm organizacji stanowi w zasadzie pochodną profesjonalizmu jednostek, które ją tworzą[8]. Z kolei C. Sikorski profesjonalizację określa jako proces kształtujący kulturę organizacji, wskazując na określone wzory kulturowe: niezależność, odpowiedzialność, pragmatyzm, racjonalność, potrzebę osiągnięć. W takim ujęciu profesjonalizację należy utożsamiać z rozpowszechnianiem wymienionych wzorów[9].

POJĘCIE I ISTOTA DOWODZENIA

Czym zatem powinien charakteryzować się proces dowodzenia w warunkach profesjonalnej i zawodowej armii na miarę XXI wieku oraz jakie cechy powinien reprezentować wzorowy dowódca? Nie jest łatwo odpowiedzieć na to pytanie z uwagi na specyfikę sił zbrojnych, złożoność rzeczywistości społecznej oraz wielość potencjalnych kontekstów sytuacyjnych w ramach prowadzonych działań zbrojnych.

Należy zatem wyjaśnić i omówić pojęcia będące przedmiotem dalszych rozważań. W literaturze przedmiotu często podkreśla się, iż dowodzenie jest w istocie specyficzną formą kierowania.  Poprzez pojęcie kierowania należy rozumieć działanie na kogoś lub na coś, aby powodowało ono czyjeś zachowanie zgodnie z wolą kierującego. W organizacji kierowanie kojarzy się z bezpośrednim stosunkiem i kontaktem przełożonego z kierowanym przez niego zespołem lub jego członkami[10]Z procesem kierowania wiąże się pojęcie zarządzania, które odnosi się sterowania organizacją. W konsekwencji ma ono nieco szerszy zakres pojęciowy aniżeli samo kierowanie. Różnica wynika głównie z czynników tworzących władzę, ich zakresu i źródeł[11].

Podając za S. Koziejem dowodzenie jest, z jednej strony informacyjnym oddziaływaniem na wojska własne, a z drugiej ? przewodzeniem zespołom ludzkim w specyficznych warunkach pola walki[12]. W ujęciu aktów normatywnych funkcjonujących w ramach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poprzez dowodzenie należy rozumieć działalność dowódcy mającą na celu wykonanie zadania poprzez utrzymanie wojsk w ciągłej gotowości i zdolności bojowej, przygotowanie działań zbrojnych oraz kierowanie nimi[13].

W nieco inny sposób, zwracając uwagę na predyspozycje psychofizyczne dowódcy, dowodzenie definiuje Cz. Jarecki, według którego dowodzenie to ukierunkowane i sterowane oddziaływanie na zachowanie innych ludzi (podwładnych) w celu zrealizowania zamiaru dowódcy. Dowodzenie jest sztuką, która jest domeną i kunsztem dowódcy i wymaga, obok wiedzy i umiejętności, odpowiednich predyspozycji. Jako sztuka zawiera również elementy niewymierne: przywództwo, motywowanie, ryzyko[14].

PRZYWÓDZTWO W ORGANIZACJI WOJSKOWEJ

Czym zatem jest przywództwo i czym będzie się ono charakteryzować w kontekście specyfiki sił zbrojnych? Współcześnie poprzez przywództwo w ogólnym sensie rozumie się umiejętność skutecznego wpływu na ludzi poprzez wyzwalanie ich siły i potencjału w celu umożliwienia im dążenia do większego dobra, przy czym pojęcie ?większego dobra? oznacza korzyść dla wszystkich zaangażowanych. Innymi słowy przywództwo jest procesem osiągania wartościowych wyników przy sprawiedliwym, pełnym troski i szacunku podejściu do wszystkich zaangażowanych w realizację ustalonych celów osób[15].

Przedstawione cechy przywództwa mają charakter ogólny i mogą być zastosowane z powodzeniem zarówno w biznesie, jak i wojsku. Choć wydawać by się mogło, iż rola dowódcy bardzo różni się od tej spełnianej w przedsiębiorstwie przez managera, to w rzeczywistości mają one ze sobą bardzo wiele wspólnego. Wyraźne jest przenikanie się wzajemne pewnych koncepcji przywództwa. Wielu amerykańskich i brytyjskich specjalistów w dziedzinie zarządzania miało swój epizod badawczy w ośrodkach szkolenia wojskowego. Istota przywództwa, oraz związana z nim rola lidera i pożądane cechy osobowości, jakich się od niego oczekuje, pozostają w zasadzie te same, zarówno w wojsku, jak i biznesie[16].

Mając jednak na uwadze realia organizacji zbrojnej należy posłużyć się dwoma teoriami przywództwa odnoszącymi się do działań zorganizowanych, czyli teorią transakcyjną i teorią transformacyjną[17].

W świetle teorii przywództwa transakcyjnego pomiędzy przełożonym (dowódcą), a podwładnymi zachodzi specyficzny akt wymiany. Lider ofiaruje swoim podwładnym struktury, procedury, role, kary i nagrody w zamian za zaangażowanie, posłuszeństwo i włożony wysiłek. Ten typ przywództwa sprawdza się jednak w roku codziennych powielanych rutynowych działań[18].

Przywództwo transformacyjne zakłada modyfikację postaw, życzeń i wyobrażeń podwładnych, uznanie i głoszenie określonych wartości oraz celów. Jego podstawę stanowi ciągłe motywowanie i kształtowanie charakterów oraz zachowań ludzi, a także zmienianie rzeczywistości, aby stawiane cele mogły być osiągnięte. W ujęciu tym podkreśla się przede wszystkim cechy osobowości i kompetencje dowódcy nie przykładając dużej uwagi do stopnia wojskowego i zajmowanego stanowiska służbowego[19].

Wartościowej wiedzy na temat przywództwa w organizacji wojskowej dostarcza dorobek Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie przywództwo wojskowe traktowane jest jako proces wpływania przełożonych na podwładnych, zmierzającym do wykonania misji i polegający na wskazywaniu celu i kierunku działania oraz rozbudzaniu i wzmacnianiu motywacji[20].

Niewątpliwie Stany Zjednoczone Ameryki są tutaj godnym przykładem, gdyż współczesna armia amerykańska, prowadząc w XX i XXI wieku działania zbrojne zarówno na szczeblu lokalnym, jak i strategicznym źródeł swej potęgi dostrzega właśnie w jakości przywództwa wojskowego. Z pewnością sylwetki amerykańskich dowódców takich jak George Patton Joshua Lawrence Chamberlain, Arleigh Burke czy H. Norman Schwarzkopf są książkowymi przykładami skutecznych liderów [21].

Oczywiście problematyka przywództwa w działaniach zbrojnych jest żywa również w rodzimej literaturze przedmiotu. W dziejach Polskiego oręża nie brakuje bowiem sylwetek wybitnych przywódców. Wystarczy wspomnieć o Władysławie Jagiełło ? zwycięzcy spod Grunwaldu (1410), hetmanie polnym Janie Karolu Chodkiewiczu ? dowódcy spod Kircholmu (1605), hetmanie Jan III Sobieskim ? twórcą wiktorii wiedeńskiej (1683), czy gen. Tadeuszu Kościuszko ? uczestnikowi wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki (1775?1783) i naczelnikowi insurekcji (1794). Oczywiście geniuszem przywództwa wykazywały się również inne wybitne postacie, takie jak między innymi marszałek Józef Piłsudski, gen. Tadeusz Kutrzeba, czy gen. Stanisław Maczek.

Tabela 1.

Relacje pomiędzy czynnikami tworzącymi władzę, a rodzajami kierowania

1

Źródło: L. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy, PWN, Warszawa 1999.

Nie będzie zapewne niczym oryginalnym stwierdzenie, iż dobry przywódca powinien być nie tylko formalnym przełożonym dla swoich żołnierzy, lecz również ich autorytetem. Pewną wskazówkę co do pożądanych cech dowódcy zawiera Kodeks Honorowy Wojska Polskiego, gdzie zapisano: Każdego oficera w czasie służby i poza służbą powinny charakteryzować następujące cechy: patriotyzm, męstwo, wierność, sprawiedliwość, solidność Każdego oficera w czasie służby i poza służbą powinny charakteryzować następujące cechy: patriotyzm, męstwo, wierność, sprawiedliwość, solidność, koleżeństwo oraz uczciwość i sprzeciwianie się złu[22].

Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku przytaczanego już przykładu armii Stanów Zjednoczonych, gdzie podkreśla się, iż wzorowy dowódca powinien:

  • być świadomy, iż służy społeczeństwu;
  • przedkładać interesy wynikające ze służby nad własne;
  • powinni cechować się wysokim poziomem wiedzy i umiejętności;
  • ciągle poszerzać swoją wiedzę i umiejętności;
  • przedkładać interesy grupowe nad indywidualne;
  • wykazywać się honorem i odwagą;
  • pozostawać wiernym przełożonym i Konstytucji;
  • być lojalnym wobec swoich podwładnych;
  • reprezentować wysoką kulturę osobistą;
  • być przykładem dla innych[23].

Skuteczne przywództwo wojskowe będzie determinowane zatem optymalnym zbiorem predyspozycji, wiedzy, umiejętności i doświadczenia. Warto zaznaczyć, iż cechy te powinny odnosić się nie tylko do kadry dowódczej, lecz również do każdego żołnierza zawodowej i profesjonalnej armii.

WNIOSKI

Mając na uwadze powyższe rozważania należy podkreślić, iż nawet gdyby udało się ułożyć jedną, zaakceptowaną przez wszystkich listę wartości i cech niezbędnych dla przywódcy wojskowego, bezwzględnych i absolutnych, to nie ma przecież pewności, co od tego czy uda się zbudować bezwzględne i absolutne reguły postępowania w każdej sytuacji. Ponad to wdrożenie uniwersalnego programu szkolenia kadry dowódczej, pozwalającego z każdego kandydata uczynić wzorowego przywódcę wydaje się utopią.

Kolejny problem w zachowaniu równowagi dowódca-przywódca wynika z faktu, iż przełożony w ujęciu formalnym nie zawsze utożsamiany jest z przywódcą nieformalnym. W sytuacjach walki zbrojnej, będących niejednokrotnie najwyższą próbą dla żołnierzy i ich przełożonych, bardziej wiarygodny może okazać się przywódca nieformalny od tego, któremu żołnierze podlegają w sensie formalno-prawnym.

Po akcesji Polski do NATO problematyka skutecznego przywództwa nabrała szczególnego znaczenia. W doktrynie Sojuszu przyjęto bowiem, iż najwłaściwszą drogą do odniesienia sukcesu na współczesnym polu walki jest odpowiednie ukształtowanie systemu i procesu dowodzenia. Kształtowanie kompetencji przywódczych powinno zatem stanowić jeden z priorytetów w ramach procesu szkolenia i doskonalenia kadry dowódczej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

PRZYPISY

[1] L. Kuleszyński, Dowodzenie wojskami a cybernetyka, ASG, Warszawa 1967.

[2] S. Bieleń, Polityka zagraniczna Polski po wstąpieniu do NATO i do Unii Europejskiej ? problemy tożsamości i adaptacji, Difin, Warszawa 2010, s. 50.

[3] J. Kręcikija, J. Wołejszo, Podstawy dowodzenia, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007, s. 9-10.

[4] J. Zalewski, Wojsko Polskie w przemianach ustrojowych 1989?2001, Dom Wydawniczy Elipsa,

Warszawa 2002 r

[5] Program profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010

[6] Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/szukaj/profesjonalizacja.html, dostęp: 06.04.2016.

[7] Oxford Dictionaries, http://www.oxforddictionaries.com/definition/learner/professionalize, dostęp: 06.04.2016.

[8] T. Kafel, Wymiary profesjonalizacji podmiotów ekonomii społecznej, cz. 2, ?Biuletyn Ekonomii Społecznej? nr 2., Warszawa 2013, s. 16.

[9] C. Sikorski, Profesjonalizm. Filozofia zarządzania nowoczesnym przedsiębiorstwem, PWN, Warszawa 1995, s, 16.

[10] J. Kręcikija, J. Wołejszo, Podstawy dowodzenia?, op. cit., s. 12.

[11] R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996, s. 36-38.

[12] S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 1993, s. 114.

[13] Regulamin pracy organów dowodzenia w Siłach Zbrojnych RP, Sztab Generalny WP, Warszawa 1996, s. 5.

[14] Cz. Jarecki, M. Sołoducha, Dowodzenie artylerią, SGWP, Warszawa 2000, s. 24.

[15] K. Blanchard, Przywództwo wyższego stopnia. Blanchard o przywództwie i tworzeniu efektywnych organizacji, PWN, Warszawa 2007, s. 15-16.

[16] Adair J, Rozwijanie umiejętności przywódczych, ABC a Wolters Kluwer business, Kraków 2007, s. 14-15.

[17] Podając za: L.Kanarski, R.Pęksa, A.CZ.Żak, Przywództwo wojskowe. Warszawa 1997.

[18] K.Obłoj, Mikroszkółka zarządzania, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1994, s. 131 i 132.

[19] Ibidem, s. 133.

[20] FM 22-100. Military Leadership, Department of the Army, Washington 1990,

[21] A. Michaluk, J. Kacała, Kształtowanie zachowań i postaw przywódczych dowódców i menedżerów, ?Nauki o zarządzaniu – Management Sciences? 2014, nr. 4, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2014, s. 54.

[22] Kodeks Honorowy Oficera Wojska Polskiego, SGWP, Warszawa 1995, s. 6.

[23] D. M. Sinder, J. A. Nagl, T. Paff, Army professionalism, the military ethic, and officership in the 21st century, The Strategic Studies Institute, Carlisle 1999, s. 36-38.

Absolwent Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej w Warszawie (obecnie Akademii Sztuki Wojennej). Instruktor strzelectwa sportowego, instruktor kalisteniki i zagorzały fan wycieczek górskich. Zdobywca Wojskowej Odznaki Górskiej 21 Brygady Strzelców Podhalańskich i Odznaki Skoczka Spadochronowego Służb Ochrony. Członek grupy rekonstrukcyjnej SPAP Wojkowice i Stowarzyszenia "Głos bohatera". Do głównych zainteresowań naukowych autora należą terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowana, społeczne inicjatywy w obszarze bezpieczeństwa i obronności oraz zarządzanie kryzysowe.