Operacja minowa rosyjskiej Floty Bałtyckiej pod Rozewiem i Kłajpedą (13-14 II 1915)

W lutym 1915 r. Prusy Wschodnie jeszcze raz stały się widownią działań wojennych. Wówczas to wojska niemieckie wykonały silne uderzenie na zaskoczone siły rosyjskie, doprowadzając do rozbicia XX Korpusu rosyjskiego. Niemiecka propaganda zachłystywała się informacjami o „drugim Tannenbergu”. Nie bez przyczyny tę drugą bitwę nad jeziorami mazurskimi, zmierzającą do wyparcia sił rosyjskich okupujących wschodnie krańce Prus Wschodnich, zwano też zimową bitwą nad jeziorami mazurskimi. Toczona bowiem była w zmiennych i ekstremalnych warunkach atmosferycznych. Niespodziewany epizod zmagań na pruskim teatrze wojennym miał miejsce na Bałtyku. Rosjanie podjęli na akwenie morskim zaczepną operację minową, mającą na celu przecięcie szlaku zaopatrzeniowego na linii Gdańsk – Królewiec, który nabrał wówczas ogromnego znaczenia dla Niemców. W związku z tym, że Niemcy przerzucali do Prus drogą morską znaczne siły lądowe, sztab rosyjskiej Floty Bałtyckiej przygotował plan postawienia min w Zatoce Gdańskiej, aby w ten sposób przeszkodzić w dowozie posiłków na front zaciekłych walk w Prusach Wschodnich. Głównym orędownikiem działań minowych u wybrzeży niemieckich był energiczny adm. von Essen, dążący konsekwentnie do ograniczenia akwenu działań operacyjnych przeciwnika.

Operacje floty rosyjskiej nie skończyły się jeszcze na działaniu […] mimo, że zatoka fińska była już prawie całkowicie pokryta pokrywą lodową, której grubość we wschodniej części zatoki dochodziła 100 do 150 mm.

W pierwszej połowie lutego admirał Essen otrzymał rozkaz, aby w miarę możności przeszkadzał nieprzyjacielowi w przewożeniu wojska i amunicji drogą morską do Prus Wschodnich, gdzie się obecnie toczyły zażarte walki. Admirał postanowił wysłać jednostki na morze celem postawienia min w zatoce Gdańskiej.

Nie można jednak powiedzieć, aby Niemcy zachowali niepodzielne panowaniu na morzu. Wojna minowa Rosjan uczyniła panowanie to spornem. W ostatnich zaś miesiącach kampanji panowanie na Bałtyku należało bezspornie do Rosjan, gdyż ani jedna duża jednostka niemiecka ze składu ich floty bałtyckiej nie mogła wyjść na morze. Na szczęście dla Niemców, Rosjanie tego faktu nie wykorzystali.

? Kmdr Rafał Czeczott – Wojna morska na Bałtyku 1914-1918, Warszawa 1935, str. 76, 81

Na zdjęciu: kuliste kadłuby min na pokładzie krążownika lekkiego Bogatyr’ podczas jednej z operacji.
Od jesieni 1914 r. Rosjanie do stawiania min na wodach Południowego Bałtyku używali okrętów różnej wielkości. Ofensywie minowej sprzyjały dwa czynniki: nadejście długich, bezksiężycowych nocy oraz rosnąca przychylność Kwatery Głównej Naczelnego Wodza (Stawki), której przejawem było zatwierdzenie w drugiej dekadzie listopada 1914 r. wniosku adm. von Essena o wykorzystanie podczas kolejnych operacji na Południowym Bałtyku stawiaczy min Amur i Jenisiej oraz 1. i 2. Brygady Krążowników.
Źródło: wiki.gcdn.co

Ostatnią operację minową podczas pierwszej kampanii wojennej na Bałtyku flota rosyjska przeprowadziła pod koniec pierwszej połowy lutego 1915 r¹. Nawigację na wodach u wejścia do Zatoki Fińskiej umożliwiała stosunkowo łagodna zima i sprzyjająca cyrkulacja powietrza, w wyniku której pływająca kra lodowa została zepchnięta na południe. Celem operacji było przecięcie niemieckich morskich szlaków zaopatrzeniowych poprzez postawienie kolejnych zagród minowych na podejściach do Zatoki Gdańskiej.

Na przeprowadzenie operacji nalegała Kwatera Główna Naczelnego Wodza w związku z trudną sytuacją 10. Armii (dowódca – generał piechoty Faddiej Sievers) wchodzącej w skład Frontu Północno-Zachodniego, która znalazła się pod naporem dwóch niemieckich związków operacyjnych – 10. Armii pod dowództwem gen. Hermana von Eichhorna oraz 8. Armii pod dowództwem gen. Ottona von Belova – nacierających z Prus Wschodnich².

Do przeprowadzenia operacji wydzielono Zespół Specjalnego Przeznaczenia w składzie: krążowniki pancerne Riurik (flagowy) i Admirał Makarow, krążowniki lekkie – Oleg i Bogatyr’, półdywizjon kontrtorpedowców specjalnego przeznaczenia (Sibirskij Striełok, Gienierał Kondratienko, Ochotnik, Pogranicznik) oraz kontrtorpedowiec Nowik. Zgodnie z planem operacji, krążowniki pancerne miały zapewnić osłonę, natomiast krążowniki lekkie oraz kontrtorpedowce postawić zagrody minowe. Krążowniki zostały przystosowane do przenoszenia min przez zabudowę na pokładach torów minowych. Dowódcą operacji został wyznaczony kontradm. Michaił Bachiriew, dowódca 1. Brygady Krążowników.

Rozkaz o odwołaniu operacji minowania floty rosyjskiej został przekazany na wszystkie okręty drogą radiową, ale nie podporządkował mu się dowódca kontrtorpedowców – kpt. 1. rangi Aleksandr Wasiliewicz Kołczak (1874-1920) – weteran wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905), badacz polarny, szef oddziału w Morskim Sztabie Generalnym, późniejszy wybitny dowódca Floty Czarnomorskiej (1916-1917) oraz dyktator Syberii (1918-1920.).
Kołczak ocenił nieco inaczej sytuację – jak się później okazało – miał rację. Awaria krążownika w niczym przecież nie zmieniła zdolności bojowej podległych mu kontrtorpedowców, a jako dowódca sił lekkich ocenił ograniczające widoczność warunki hydrometeorologiczne raczej jako sprzyjające planowanej akcji skrytego postawienia min na ważnym szlaku komunikacyjnym przeciwnika i poprosił dowódcę Floty adm. von Essena o umożliwienie mu kontynuowania operacji.
Wielki admirał zezwolił na dalsze prowadzenie akcji minowania.
Źródło: wikimedia.org

W nocy z 11 na 12 lutego 1915 r., na kilka godzin przez rozpoczęciem operacji, okręty pobrały miny: Oleg i Bogatyr’ po 100 min wzór 1912³, kontrtorpedowiec Nowik – 50 min wzór 1912, kontrtorpedowce półdywizjonu specjalnego przeznaczenia po 35 min wzór 1908⁴. Plan zakładał przejście krążowników oraz kontrtorpedowców w dwóch osobnych zespołach do rejonu na południe od Gotlandii. Tam zespoły miały się czasowo połączyć i manewrować wspólnie do zapadnięcia zmroku, po czym rozdzielić się i podjąć realizację postawionych zadań, pod osłoną krążowników pancernych.

12 lutego zespół kontrtorpedowców specjalnego przeznaczenia pod dowództwem kpt. 1. rangi Aleksandra Kołczaka wyszedł z Portu Bałtyckiego (ob. Paldiski) i pokonując po drodze tworzącą się krę z trudem dotarł do zatoki Taga (północno-zachodnia część wyspy Ösel, ob. Saaremaa), gdzie okręty stanęły na kotwicy⁵. Tego samego dnia z Rewla (ob. Tallinn) wyszedł zespół krążowników pod dowództwem kontradm. Bachiriewa. Krążowniki nawigowały w niezwykle trudnych warunkach atmosferycznych, gdyż śnieżyca ograniczała widoczność.

Rankiem 13 lutego Riurik wszedł na mieliznę przy wyspie F?rö (na północ od Gotlandii) i doznał poważnych uszkodzeń⁶. Awaria okrętu flagowego zmusiła kontradm. Bachiriewa do odwołania operacji. Rozkaz ten został zatwierdzony przez dowódcę Floty Bałtyckiej adm. Nikołaja Ottowicza von Essena, który nakazał wszystkim okrętom powrót do bazy w Rewlu. Jednakże na usilne prośby dowódcy półdywizjonu specjalnego przeznaczenia, który nalegał na kontynuowanie operacji przez kontrtorpedowce bez wsparcia krążowników, adm. von Essen zmienił swoją decyzję.

Na zdjęciu: Riurik – okręt flagowy głównodowodzącego rosyjskiej Floty Bałtyckiej podczas I wojny światowej.
Podczas osłony operacji minowania u wybrzeży niemieckich, 14 lutego 1915 r., z powodu słabej widoczności, Riurik rozdarł dno na całej długości poszycia na kamiennej ławicy koło Gotlandii.
Riurik został uratowany dzięki uporowi pierwszego mechanika, Polaka z pochodzenia, lejtienanta Raszewskiego, gdyż dowódca operacji minowej kontradm. Bachiriew uważał, że nie da się okrętu uratować i był zdecydowany zatopić go.
Miejsce budowy, rok wodowania i wejścia do służby: Vickers, Armstrong – Barrow-in-Furness, 1906-1909
Wyporność normalna: 16 933 tony
Maksymalna prędkość: 21 węzłów
Opancerzenie (mm): pb 76-152, pp 25,4-38,1, sd 203, pag 203
Uzbrojenie: 4 x 254 mm (L/50) [armaty odtylcowe gwintowane], 4 x 203 mm (L/50) [armaty odtylcowe gwintowane], 20 x 120 mm (L/50) [armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane], 4 x 47 mm [armaty szybkostrzelne odtylcowe gwintowane], 2 wt 457 mm.
Uwagi: W 1916 r. dozbrojony – 2 x 47 mm pl, 1 x 40 mm pl.
Źródła: wikimedia.org i korabley.net

Rankiem 13 lutego półdywizjon wyszedł z zatoki Taga i skierował się na południe. Warunki nawigacji znacznie się poprawiły (na południe od Windawy nie było już kry), co umożliwiło okrętom rosyjskim dotarcie do wyznaczonego rejonu. W nocy z 13 na 14 lutego kontrtorpedowce, działające w trudnych warunkach nawigacyjnych (gęsta mgła), postawiły na północny wschód od Rozewia dwie zagrody minowa (każda po 70 min) w odległości 10 Mm jedna od drugiej, po czym bez przeszkód (ciepły wiatr południowy roztopił lód na podejściach do Zatoki Fińskiej, a mgła ustąpiła) powróciły 16 lutego do bazy w Rewlu.

Lutowa operacja minowa była ostatnią operacją floty rosyjskiej podczas pierwszej kampanii wojennej na Bałtyku. Jej wyniki były dalekie od oczekiwań dowództwa Floty. Jedynie dzięki uporowi kpt. 1. rangi Aleksandra Kołczaka, który mimo braku osłony ze strony krążowników zdecydował, za zgodą dowódcy Floty, na przeprowadzenie operacji siłami wyłącznie półdywizjonu kontrtorpedowców specjalnego przeznaczenia, zdołano postawić na ważnym szlaku uczęszczanym przez jednostki niemieckie 140 spośród planowanych 390 min. Ceną zakończonej połowicznym sukcesem operacji było poważne uszkodzenie krążownika pancernego Riurik, który został wyłączony ze służby na okres czterech miesięcy.

W następstwie silnych mrozów, które nadeszły w drugiej połowie lutego skuwając lodem rosyjskie wody wewnętrzne, zarówno operacje minowe jak i służba dozorowa na podejściach do Zatoki Fińskiej zostały zawieszone. Przymusowa pauza operacyjna na Bałtyku miała potrwać aż do trzeciej dekady kwietnia 1915 r.

Na zdjęciu: rosyjska mina kotwiczna M-08.
Ponad stuletnia historia rozwoju min morskich charakteryzuje się dużą różnorodnością rozwiązań technicznych (ponad 300 typów min.). Niektóre konstrukcje można uznać za klasyczne. Niezwykle odporną na moralne i techniczne starzenie okazała się rosyjska mina kotwiczna M-08 skonstruowana w 1908 r., do dziś znajdująca się w arsenałach minowych niektórych państw. Mina ta z ładunkiem materiału wybuchowego o masie 115 kg i zapalnikiem kontaktowym w postaci pięciu czujników galwaniczno-uderzeniowych była podstawą do podobnych konstrukcji w innych krajach, a po modyfikacjach, wyposażona w zapalnik zbliżeniowy, przetrwała do czasów obecnych.
Źródło: fotkidepo.ru

¹ Od końca października 1914 r. do połowy lutego 1915 r. Rosjanie postawili ogółem u wybrzeży niemieckich i na szlakach komunikacyjnych przeciwnika 14 zagród minowych:
01) 31 X 1914 – 105 min (3 kontrtorpedowce półdywizjonu specjalnego przeznaczenia);
02) 05 XI 1914 – 140 min (j.w.);
03) 05 XI 1914 – 50 min (Nowik);
04) 19 XI 1914 – 240 min (Amur);
05) 20 XI 1914 – 105 min (jak 1);
06) 24 XI 1914 – 50 min (Nowik);
07) 27 XI 1914 – 50 min (2 kontrtorpedowce 1. dywizjonu);
08) 14 XII 1914 -64 miny (Admirał Makarow);
09) 14 XII 1914 – 120 min (Riurik);
10) 15 XII 1914 – 240 min (Jenisiej);
11) 13 I 1915 – 196 min (Oleg i Bogatyr’);
12) 14 I 1915 – 98 min (Rossija);
13) 14 II 1915 – 70 min (2 kontrtorpedowce półdywizjonu specjalnego przeznaczenia);
14) 14 II 1915 – 70 min (j.w.).

² Ofensywa niemiecka, której celem było okrążenie i zniszczenie rosyjskiej 10. Armii, rozpoczęła się 7 lutego 1915 r. Wojska niemieckie odniosły w niej taktyczny sukces. Podczas tzw. drugiej bitwy zimowej nad jeziorami mazurskimi rosyjska 10. Armia została częściowo okrążona i poniosła ciężkie straty. Do 23 lutego Niemcy wzięli do niewoli około 100 000 jeńców, zdobyli 225 dział i 200 karabinów maszynowych.

³ Były to miny kotwiczne z zapalnikiem uderzeniowo-mechanicznym. Główne dane taktyczno-techniczne miny wzór 1912: ciężar ogólny – 600 kg, ciężar ładunku wybuchowego (trotyl) – 100 kg, długość min-liny – 132 m , zanurzenie 1,2-6 m.

⁴ Były to miny kotwiczne wyposażone w zapalniki galwaniczno-uderzeniowe. Główne dane taktyczno-techniczne miny wzór 1908: ciężar ładunku wybuchowego (piroksylina): 56-64 kg, długość min-liny – 110 m, zanurzenie 2,4-6 m.

⁵ W ostatniej chwili z udziału w operacji wycofano kontrtorpedowiec Nowik w obawie, iż gdyby podczas powrotu zaistniała konieczność zimowania w porcie Mariehamn (ob. Maarianhamina w archipelagu Wysp Alandzkich) okręt pozostałby bez paliwa. W bazie będącej dopiero w fazie budowy nie zgromadzono bowiem jeszcze zapasów paliwa ciekłego jakiego potrzebował Nowik. Kontrtorpedowiec posiadał 4 kotły olejowe typu Normand lub Normand-Vulcan, każdy w oddzielnym przedziale.  Zapas 500 ton paliwa pozwalał na pokonanie 1253 Mm przy prędkości 16 węzłów lub 634 Mm przy prędkości 24 węzłów.

⁶ Riurik miał uszkodzone dno w wyniku czego przyjął około 2700 t wody, zalaniu uległy przedziały podwójnego dna, trzecia kotłownia i część zasobni węglowych. Dzięki wysiłkom załogi, a przede wszystkim pierwszego mechanika lejtienanta Stanisława Raszewskiego (Polaka z pochodzenia), krążownik zdołał zejść z mielizny i dojść z prędkością 6 w do kotwicowiska w rejonie wyspy Utö, a następnie do Rewla (16 lutego), mimo iż jego zanurzenie wzrosło do prawie 11 m. W dniach 2-6 marca, po odciążeniu okrętu (m.in. demontaż dział i dachów wież), przeszedł w trudnych warunkach zalodzenia za trzema lodołamaczami do Kronsztadu i został wprowadzony do doku im. cesarzewicza Aleksiejewa. Prace remontowe trwały do 13 marca 1915 r., po czym krążownik przeszedł do Rewla w celu przeprowadzenia prac wyposażeniowych. Riurik powrócił do służby we flocie czynnej w połowie czerwca 1915 r.

1. Dywizja Kontrtorpedowców Floty Bałtyckiej, idąca w trzech równoległych kolumnach torowych, 1913-1914 r.
U progu kampanii letniej 1914 r. Flota Bałtycka dysponowała m.in. dwiema dywizjami kontrtorpedowców.
W skład dywizji kontrtorpedowców wchodziły dwie brygady, po dwa dywizjony w każdej. Dywizjon kontrtorpedowców liczył 9 jednostek. Dywizja w pełnym stanie składała się z 36 kontrtorpedowców oraz krążownika lekkiego pełniącego rolę okrętu flagowego dowódcy dywizji.
W okresie pokoju 1. Dywizja Kontrtorpedowców (cztery dywizjony), za wyjątkiem czterech jednostek przebywających czasowo w innych portach (Pogranicznik, Wojskowoj – w St. Petersburgu, Gienierał Kondratienko – w Helsingforsie, Ispołnitielnyj – w Kronsztadzie), bazowała w Libawie. Wstępem do zbliżającej się kampanii letniej były dwu- trzytygodniowe wyjścia w morze podejmowane od połowy marca w celu poddania próbie mechanizmów okrętowych.
W pięcioleciu poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej kontrtorpedowce Floty Bałtyckiej przeszły remonty kapitalne, co sprawiło, iż w 1914 r. były przygotowane do realizacji zadań bojowych określonych w planie strategiczno-operacyjnym. Cennym walorem bojowym części kontrtorpedowców było ich przystosowanie do przewozu i stawiania min (Nowik [lider] – 60 min, kontrtorpedowce typu Ochotnik – 24 miny, typu Finn, Wsadnik – 20 min, typu Diejatielnyj – 18 min, typu Bujnyj – 16 min, typu Lejtienant Burakow, Prytkij, Sokoł – 10 min.).
1. DYWIZJA KONTRTORPEDOWCÓW ESKADRY FLOTY CZYNNEJ FLOTY BAŁTYCKIEJ (14 października 1914 r.) – kontradm. Iwan Storre
półdywizjon specjalnego przeznaczenia – kontrtorpedowce: Sibirskij Striełok (kpt. 2. rangi Gieorgij Gadd), Gienierał Kondratienko (kpt. 2. rangi Kławdij Szewielow), Ochotnik (kpt. 2. rangi Pawieł Gelmersen)
1. dywizjon kontrtorpedowców – kpt. 2. rangi Piotr Władisławlew
kontrtorpedowce: Emir Bucharskij (kpt. 2. rangi Andriej Nikitin), Finn (kpt. 2. rangi Michaił Aleambarow), Moskwitianin (kpt. 2. rangi Aleksiej Dombrowski), Dobrowolec (kpt. 2. rangi Pawieł Postielnikow), Wsadnik (kpt. 2. rangi Iwan Dmitriew), Gajdamak (kpt. 2. rangi Wsiewołod Modzalewski), Amuriec (kpt. 2. rangi baron Aleksiej Kosinski), Ussurijec (kpt. 2. rangi Aleksandr Razwozow)
2. dywizjon kontrtorpedowców – kpt. 1. rangi Nikołaj Wiesiełago
kontrtorpedowce: Turkmieniec Stawropolskij (kpt. 2. rangi Michaił Behrens), Kazaniec (kpt. 2. rangi Stiepan Dmitriew), Stierieguszczij (kpt. 2. rangi Nikołaj Patton), Strasznyj (kpt. 2. rangi Wiaczesław Kłoczkowski), Donskoj Kazak (kpt. 2. rangi Aleksandr Stark), Zabajkalec (kpt. 2. rangi Siergiej Koptiew), Wojskowoj (kpt. 2. rangi Karl von Den), Ukraina (kpt. 2. rangi Aleksiej Sałtanow)
4. dywizjon kontrtorpedowców – kpt. 2. rangi Leonid Iwanow
kontrtorpedowce: Ispołnitielnyj (kpt. 2. rangi Nikołaj Ostielecki), Kriepkij (kpt. 2. rangi Siergiej Politowski), Logkij (kpt. 2. rangi Pawieł Wilken), Mietkij (kpt. 2. rangi Piotr Kraszeninnikow), Moszcznyj (kpt. 2. rangi baron Konstantin Knorring), Łowkij (starszyj lejtienant Piotr Michajłow), Letuczij (kpt. 2. rangi Lew Sachnowski), Lichoj (kpt. 2. rangi Anatolij Jekimow.).
Źródło: coolib.com

Schemat stawiania i symulowanej trajektorii zrzutu rosyjskich min kotwicznych wzór 1912 z okrętu nawodnego.
Płaszczyzna dolna wózka kotwicy pokrywa się z płaszczyzną osi rolek tocznych.
W piętnastoleciu poprzedzającym wybuch Wielkiej Wojny, wraz z artylerią i uzbrojeniem torpedowym szybko doskonalono broń minową, która w latach pierwszej wojny światowej stała się jeszcze bardziej masowym środkiem walki, gdyż na różnych morzach walczące marynarki postawiły około 310 000 min, z tego na Bałtyku około 60 000. Były to przeważnie miny kotwiczne, galwaniczno-uderzeniowe i mechaniczno-uderzeniowe.
Źródło: hobbyport.ru

Bibliografia

I. Opracowania:

? W.A. Zołotariow, I.A. Kozłow – Russkij fłot w pierwoj mirowoj wojnie, St. Pietierburg 2002
? Fłot w pierwoj mirowoj wojnie, red. N.B. Pawłowicz, t. I, Moskwa 1964
? R. Czeczott – Wojna morska na Bałtyku 1914-1918, Warszawa 1935
? R. Czeczott – Obrona wybrzeża, Warszawa 1931
? E. Kosiarz – Pierwsza wojna światowa na Bałtyku, Gdańsk 1979
? J. Gozdawa-Gołębiowski, T. Wywerka Prekurat – Pierwsza wojna światowa na morzu, Gdańsk 1973
? J. Cieśla, J. Maltowski – Morska broń minowa, Warszawa 1969
? Orużyje rossijskogo fłota, red. W.D. Docenko, B.I. Rodionow, St. Pietierburg 1996
? S.W. Winogradow, A.D. Fiedieczkin – „Riurik” fłagman Bałtijskogo Fłota, Moskwa 2003
? J. Dąbrowski – Wielka Wojna 1914-1918, cz. 2, Poznań 2000
? M. Zgórniak – 1914-1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej, Kraków 1987
? P. Szlanta – Tannenberg 1914, Warszawa 2005
? A. Kiersnowski – Istorija russkoj armii 1881-1916, Smoleńsk 2004

II. Periodyki:

? M. Glock – Rjurik ? najlepszy krążownik pancerny Mikołaja II, [w:] „Morze, Statki i Okręty”, nr 4/2010
? M.S. Sobański – Krążownik pancerny „Ruryk” (II), [w:] „Okręty Wojenne”, nr 5/1998
? B. Mohuczy – Strategia Niemiec i Rosji na Bałtyku w czasie wojny światowej, [w:] „Przegląd Morski”, z. 29-30/1931

III. Listy, pamiętniki, wspomnienia, relacje:

? G.K. Graf – Na „Nowikie”. Bałtijskij fłot w wojnu i riewolucyju, St. Pietierburg 1997

IV. Informatory, wydawnictwa encyklopedyczne:

? J.W. Apalkow – Bojewyje korabli russkogo fłota 8.1914-10.1917 gg. Sprawocznik, red. W.A. Korniuszko, St. Pietierburg 1996
? Conway’s All The World’s Fighting Ships 1906-1921, London 1986
? Jane’s Fighting Ships of World War I, London 1990