Zgłębiając historię II Rzeczypospolitej nie sposób pominąć kwestii gospodarczych, w szczególności działań reformatorskich rządu Władysława Grabskiego w latach 1923-1925.
Gospodarka u progu niepodległości
Odrodzona po I wojnie światowej Polska musiała zmierzyć się z szeregiem problemów gospodarczych będącymi skutkami zaborów i działań wojennych. Wśród nich należy wymienić: inflację, deficyt budżetowy, brak wspólnej dla całego kraju waluty (w obiegu znajdowały się waluty państw zaborczych i marki polskie emitowane przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową) czy odrębne systemy prawne i administracyjne. Walki o granice, a w szczególności wojna z bolszewikami spychała uporządkowanie tych spraw na drugi plan. W lutym 1919 Sejm przyjął ustawę o wprowadzeniu nowej waluty ? złotego (pierwotnie proponowano inną nazwę ? lech), ale na jej realizację trzeba było poczekać 5 lat. Stopniowo przeprowadzano unifikację walutową kraju (zakończoną w 1922). Jednocześnie zaczęła pogłębiać się inflacja. Zjawisko to miało dwie przyczyny: deficyt budżetowy (zarazem przyczyna i skutek) oraz brak zainteresowania/poparcia politycznego (zwłaszcza lewicy) zmianą sytuacji z powodu doraźnych korzyści. Pierwsze próby reform Władysław Grabski podjął jako minister skarbu w rządach Władysława Sikorskiego i Wincentego Witosa (szybko odszedł z powodu sporów politycznych). W 1923 gospodarka zaczęła wchodzić w hiperinflację.
Rząd Władysława Grabskiego i jego reformy
W grudniu 1923 upadł centroprawicowy rząd koalicyjny premiera Wincentego Witosa. W sytuacji niestabilności politycznej i kryzysu gospodarczego prezydent Stanisław Wojciechowski powierzył misję formowania rządu Władysławowi Grabskiemu, który już dwa dni później skompletował skład rządu (był to rząd pozaparlamentarny). Następnego dnia Grabski wygłosił przemówienie w Sejmie. Zapowiadał równoczesną reformę skarbową i walutową. W głosowaniu nad wotum zaufania uzyskał poparcie przede wszystkim prawicy i centrum (194 głosy), przeciwko głosowało 76 posłów, a wstrzymało się od głosu 174 (głównie lewica). 11 stycznia 1924 Sejm przyjął ustawę przyznającą rządowi prawo wydawania dekretów z mocą ustawy na okres pół roku. Umożliwiło to sprawniejsze przeprowadzanie reform.
Rząd Władysława Grabskiego. Źródło: Wikimedia Commons
>>> Ustawa o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej <<<
W celu zmniejszenia deficytu budżetowego Grabski postanowił podwyższyć podatki (a także wprowadzić nowy podatek majątkowy) i zarazem zmniejszyć wydatki (m.in. poprzez zmniejszenie dofinansowania kolei, redukcję zatrudnienia w administracji). Ponadto jednym z elementów reformy skarbowej było również zorganizowanie nowych monopoli fiskalnych (spirytusowego, solnego i zapałczanego, obok już istniejących ? loteryjnego, tytoniowego i sacharynowego).
Równolegle do reformy skarbowej miała miejsce reforma walutowa. Już w styczniu 1924 na polecenia premiera Grabskiego PKKP podjęła interwencję giełdową w celu ustabilizowania kursu marki (przeznaczono na ten cel 2,5 mln dolarów). Interwencja okazała się skuteczna (kurs marki ustabilizował się na poziomie 9 tys. marek z dolara) również ze względów psychologicznych. Społeczeństwo odzyskało zaufanie do marki i zaczęło odsprzedawać waluty. Kolejnym krokiem stabilizującym okazała się zapowiedź rezygnacji z emisji marki na cele skarbowe. Istotą reformy było zastąpienie marki polskiej nową walutą ? złotym (była to zresztą realizacja ustawy przejętej przez Sejm już w 1919). Powołano nowy bank centralny ? Bank Polski (w styczniu 1924 powstał 5-osobowy komitet organizacyjny). Bank otrzymał formę spółki akcyjnej. W wyniku przeprowadzonej subskrypcji milion akcji znalazło się w rękach 176 tys. akcjonariuszy. Akcjonariat był więc bardzo rozproszony (150 tys. akcjonariuszy posiadało jedną lub dwie akcje). Skarb Państwa posiadał tylko 1% akcji. W połowie kwietnia odbyło się zebranie założycielskie banku, a 28 kwietnia rozpoczął swoją działalność i emisję złotego. Marki polskie wymieniano na złote w relacji 1,8 mln marek za złotego. Nowa polska waluta miała mieć 30% pokrycie z złocie i walutach obcych. Wartość złotego w złocie odpowiadała parytetowi franka szwajcarskiego, a kurs dolara USA wynosił 5,18 złotego. Poza tym rząd mógł emitować bilon i bilety skarbowe (górna granica emisji wynosiła 9,5 zł na osobę, później podniesiono do 12 zł).
Stabilizacja walutowa i budżetowa zakończyła się sukcesem, tym większym że obyła się bez pomocy zagranicznej. Niepowodzeniem okazał się opór przed podatkiem majątkowym, którego ściągalność okazała się niska (zamiast planowanych 330 mln przyniósł 187,9 mln zł przychodów). Skutkiem reform naturalna była poinflacyjna recesja (premia inflacyjna korzystnie wpływała na eksport i kondycję przemysłu). Kolejnym czynnikiem osłabiającym polską gospodarkę był nieurodzaj, który zmuszał do importu żywności, co z kolei zniszczyło bilans handlowy i osłabiło złotego. Stabilizacja poprawiła jednak wiarygodność kredytową Polski. Umożliwiło to zaciągnięcie kilku pożyczek zagranicznych:
Należy również wspomnieć o polityce bankowej Grabskiego. Mimo liberalnych poglądów gospodarczych uważał, że w dziedzinie bankowości potrzebna jest aktywność państwa. Zreorganizował osłabioną przez hiperinflację bankowość państwową. Z połączenia Polskiego Banku Krajowego, Państwowego Banku Odbudowy i Zakładu Kredytowego Miast Małopolski powstał Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK). W grudniu 1924 uchwalone zostało prawo bankowe (które faktycznie nie weszło w życie z powodu kryzysu bankowego w 1925). Utrzymywało ono system koncesyjny i wprowadzało zasadę minimalnego kapitału zakładowego (wartość była zależna była od siedziby centrali banku). Zgodnie z ustawą banki miały tworzyć związki rewizyjne i w ten sposób nadzorować same siebie. Zadaniem ministra skarbu było nadzorowanie banków niezrzeszonych i zatwierdzanie statutów związków rewizyjnych. Ponadto minister dysponował system sankcji w przypadku stwierdzenia działalności sprzecznej z prawem banku.
Ciosem dla gospodarki polskiej była rozpoczęta w 1925 wojna celna z Niemcami ? głównym partnerem handlowym. W tym roku wygasły zobowiązania Niemiec do stosowania klauzuli najwyższego uprzywilejowania w handlu z krajami ententy (w tym Polski). Latem 1925 doszło do zachwiana kursu złotego (Bank Polski bronił kursu poprzez interwencję giełdową i restrykcje kredytowe, co jednak uderzało w banki zwłaszcza w sytuacji, w której klienci wycofywali swoje wkłady). We wrześniu 1925 doszło do kolejnego zachwiania kursu. Wówczas premier Grabski zażądał od prezesa Banku Polskiego kolejnej interwencji, ten jednak odmówił, co stało się przyczyną złożenia rezygnacji przez Grabskiego w listopadzie 1925.
Podsumowanie
Reformy Władysława Grabskiego spotkały/spotykają się z różnymi ocenami, ale najważniejszy jest fakt samodzielnego przezwyciężenia hiperinflacji. Warto czasami przypominać o tych wydarzeniach odnosząc się do czasów współczesnych. W okresie kampanii wyborczej politycy składają wiele obietnic wyborczych. Mają one jednak charakter powierzchowny i są obliczone na krótki czas, niestety bardzo rzadko pojawiają się propozycje głębokich reform w dłuższej perspektywie, które nasze państwo z pewnością potrzebuje.
Źródła:
