Bitwa pod Omdurmanem/ Źródło: Wikimedia Commons
Bitwa pod Omdurmanem/ Źródło: Wikimedia Commons

Bitwa pod Omdurmanem 2 września 1898

Bitwa pod Omdurmanem stanowiła istotne wydarzenie w historii Afryki i brytyjskiego kolonializmu. Zwycięstwo Brytyjczyków pojawiło się w momencie ich największych sukcesów i niekwestionowanej przewagi tego supermocarstwa światowego. Bitwa pod Omdurmanem pokazywała dominację Zachodu nad siłami tubylczymi. Wcześniejsze przykłady klęsk państw wysoko rozwiniętych z prymitywniejszym przeciwnikiem definitywnie przechodzą do historii, czego przykładem mogą być starcia Brytyjczyków z Zulusami pod Isaldwana czy Amerykanów z Indianami pod Little Big Horn, a także Włochów z Etiopczykami pod Aduą. Od tego momentu wojna zacznie przypominać swoim charakterem konflikt totalny i przemysłowy. Warto również podkreślić, że klęska mahdystów w tej bitwie oznaczała również kres państwa Mahdiego ? Muhammada Ahmada.

Charles Gordon/ Źródło: Wikimedia Commons

Charles Gordon/ Źródło: Wikimedia Commons

Sudan przed powstaniem Mahdiego został podporządkowany Egiptowi w latach 1820 ? 1821. Po wcześniejszych podbojach za Muhammeda Alego wprowadzono na tych terenach nową administrację. Jednak w kolejnych latach ludność miejscowa, a szczególnie plemiona koczownicze i pasterskie zaczęły coraz silniej przeciwstawiać się okupantowi. Dochodziło do wielu nadużyć, a Sudan był eksploatowany przez Egipt. Mianowanie gubernatorem Sudanu w Chartumie generała Charlesa Gordona nie spowodowało zmiany nastrojów wśród ludności. Pod wpływem Mahdiego rozpoczął się bunt, który spowodował pokonanie Egipcjan i podporządkowanie dużego terytorium dzisiejszego Sudanu jego zwolennikom. Brytyjczycy, którzy podporządkowali sobie Egipt nie chcieli angażować się militarnie w ten konflikt. Gordon ? gubernator miał nadzorować ich odwrót z Sudanu. Zamiast tego, rozpoczął umacnianie miasta Chartum i przygotowywał je do oblężenia. Nie chciał dopuścić do zajęcia tego terenu przez fanatycznych mahdystów. Poprosił władze w Londynie o pomoc wojskową. Premier Wielkiej Brytanii Gladstone nie chciał się angażować. Jednak wraz z rosnącym poparciem społecznym dla sprawy Gordona i sprzeciwem wobec polityki brytyjskiego premiera, podjęto decyzję o wysłaniu wojsk do oblężonego Chartumu. Pomoc brytyjska spóźniła się. Dwa dni wcześniej doszło do szturmu derwiszów na miasto i zdobyciu go, a Gordon został zabity na schodach swojego pałacu. To wydarzenie spowodowało głęboki szok w Wielkiej Brytanii, a winą za to obarczano premiera Gladstonea. Pojawiła się wśród Anglików chęć pomszczenia śmierci Gordona. Dopiero w 1896 roku rząd konserwatywny na czele, którego stał lord Salisbury podjął decyzję o zajęciu Sudanu i pokonaniu mahdystów. Na tę zmianę polityczną miały wpływ rosnące obawy Londynu o zajęcie tego terenu przez sąsiednie państwa kolonialne. Szczególnie obawiano się Francji, ale też Włoch i Belgii. Co więcej, to właśnie w tym samym roku doszło do bitwy pod Aduą, gdzie wojska etiopskie pokonały bardziej zaawansowanych technicznie Włochów. Ten fakt spowodował obawy Brytyjczyków, gdyż państwo to było w sojuszu z Francją i zmieniało to sytuację strategiczną w regionie. Dlatego wprowadzono decyzję o zajęciu Sudanu, a zadanie to zostało powierzone generałowi Sir Herbertowi Kitchenerowi.

Kampania Kitchenera

Lord Herbert Kitchener - głównodowodzący kampanii w Sudanie/ Źródło: Wikimedia Commons

Lord Herbert Kitchener – głównodowodzący kampanii w Sudanie/ Źródło: Wikimedia Commons

Państwo Mahdiego/ Źródło: Wikimedia Commons

Państwo Mahdiego/ Źródło: Wikimedia Commons

Przeprowadzenie kampanii zostało powierzone młodemu generałowi Sir Herbertowi Kitchenerowi. Był on głównodowodzącym armii egipskiej, która była szkolona i dowodzona przez Brytyjczyków. Był bardzo rzetelnym i lojalnym dowódcą, który jednak nie liczył się ze swoimi żołnierzami. Brakowało mu także doświadczenia i umiejętności wojskowych ? taktycznych, jednak dzięki wyszkoleniu saperskiemu – logistycznemu przyczynił się do sukcesu Brytyjczyków w tej wyprawie. To właśnie dotarcie do Omdurmanu ? stolicy kalifatu stanowiło największą przeszkodę dla strony atakującej. Ogromne odległości, trudny klimat, to przeszkody dla każdej armii dokonującej inwazji. Dodatkowym problemem było utrzymanie stałego zaopatrzenia dla wojska, a także szybka łączność i możliwa ewakuacja rannych i chorych żołnierzy. Dlatego postanowiono wykorzystać rzekę oraz wybudować linię kolejową. Do miejscowości Wadi Halfa leżącej 800 km na południe od Kairu, można było dotrzeć płynąc Nilem. Dalej jednak rzeka zaczynała zmieniać kierunek powodując, że odległość do Chartumu wydłużała się. Dlatego postanowiono przeciąć ten łuk rzeki i bezpośrednio do Omdurmanu poprowadzić linię kolejową przez pustynię liczącą 616 kilometrów ? Sudańska Kolej Wojskowa. Początkowo pojawił się sprzeciw, jednak wkrótce głównodowodzącemu udało się przeforsować swój plan. Nadzorował budowę tej kolei kanadyjski inżynier Edouard Girouard, a tworzyli ją miejscowi robotnicy. Pomimo, że było to skomplikowane przedsięwzięcie, udawało się szybko budować tę linię, z szybkością 2 kilometrów torów dziennie. Do końca 1897 roku udało się ukończyć budowę kluczowego odcinka, do zbiegu Nilu i Atbary, gdzie dalej znów można było korzystać z wsparcia statków. Budowa tego długiego odcinka kolejowego umożliwiała pokonywanie tej odległości armii w 36 godzin.

Budowa kolei przez Brytyjczyków w Sudanie/ Źródło: Wikimedia Commons

Budowa kolei przez Brytyjczyków w Sudanie/ Źródło: Wikimedia Commons

Przez większą część dotychczasowych działań Brytyjczyków mahdyści zachowywali się biernie. Kalif zaplanował koncentrację wojsk koło Omdurmanu. Wyjaśniał swoje postępowanie snem, w którym odniósł zwycięstwo właśnie w pobliżu Omdurmanu.  Wysłał tylko siły emira Mahmouda w liczbie 16tys wojowników w region Atbary. Oddziały te miały spowolnić działania wojsk inwazyjnych. Po początkowym wyczekiwaniu Brytyjczycy 8 kwietnia 1898 po ostrzale artyleryjskim, zaatakowali oddziałami piechoty, również używając bagnetów. Gwałtowny atak i przewaga ogniowa, spowodowały załamanie się sił derwiszów i ich ucieczkę. Sam emir, jak i cztery tysiące jego żołnierzy trafili do niewoli.  Po tym starciu marsz Brytyjczyków nie był już dalej niepokojony. Teraz rozpoczął się ostatni odcinek, gdzie kolumna żołnierzy brytyjskich posuwała się wzdłuż Nilu, po którym płynęły statki uzbrojone w działa okrętowe. Te kanonierki utrzymywały łączność między posuwającą się armią, a posterunkiem w Atbarze. 1 września armie spotkały się. Mahdyści rozbili swój obóz 8 km za wzniesieniem. Doszło do potyczek kawalerii brytyjskiej z siłami sudańskimi. Swój obóz Brytyjczycy ufortyfikowali za pomocą zeriby ? żywopłotu składającego się z krzewów, które były wbite w ziemie.

Siły zbrojne Brytyjczyków

Imperium Brytyjskie - koniec XIX wieku/ Źródło: Wikimedia Commons

Imperium Brytyjskie – koniec XIX wieku/ Źródło: Wikimedia Commons

W całym imperium armia brytyjska liczyła 310 tys. żołnierzy, z tego 10 tys. stacjonowało w Egipcie. Wojsko to musiało chronić rozległych terytoriów i było rozsiane w wielu miejscach świata. Dlatego posiłkowano się oddziałami tubylców, wojsk lokalnych lub sprzymierzonych.

W dniu bitwy pod Omdurmanem, czyli 2 września 1898 roku wojska Kitchenera liczyły 25 tysięcy żołnierzy. Na te siły składało się 8200 Brytyjczyków i 17600 egipskich i sudańskich żołnierzy (czarnej ludności z południa kraju wrogich mahdystom). Dodatkowo wzdłuż posuwającej się armii płynęło 10 uzbrojonych statków, 5 dużych transportowców i 200 małych łodzi żaglowo wiosłowych służących dowozowi zaopatrzenia.  Wojska brytyjsko ? egipskie były uzbrojone w bardzo nowoczesny sprzęt wojskowy. Posiadały również pododdział karabinów maszynowych Maxim. Liczyły one 20 sztuk na lądzie i 24 karabiny maszynowe na okrętach. Ta broń była wczesnym typem karabinu maszynowego, który był jednak w pełni zautomatyzowany. To ich ogień przyczyni się do ogromnych strat wśród nacierających mahdystów.  Kluczowa okazała się również artyleria wspierająca działania lądowe. Armia posiadała 44 działa lądowe i 36 dział na statkach. Mogły one skutecznie razić cele oddalone nawet o ponad 5 km. W wyprawie Kitchenera uczestniczyły również oddziały kawalerii. Jeżeli chodzi o piechotę to żołnierze byli uzbrojeni w karabiny Lee ? Metford: pierwszy wielostrzałowy w wojsku brytyjskim, a także w karabiny Martini ? Henry: starszy jednostrzałowy i odtylcowy, które posiadały również wojska mahdystów ? około 2000 sztuk. Pojawiły się także pistolety Mausera 10 nabojowe. Używano wtedy do karabinów pocisków typu dum ? dum, które wyrządzały ogromne rany i zostały zakazane na początku XX wieku.

Pociski typu dum - dum/ Źródło: Wikimedia Commons

Pociski typu dum – dum/ Źródło: Wikimedia Commons

Egipcjanie, pomimo, że gorzej uzbrojeni i wyszkoleni, to jednak walczyli i byli zorganizowani tak jak Brytyjczycy. Ich sytuacja znacząco się poprawiła w stosunku do lat wcześniejszych i stanowili liczącą się siłę bojową przewyższającą wojska derwiszów.

Taktyka sił Kitchenera polegała na prowadzeniu kolumny marszowej. W przypadku ataku piechota formowała czworobok i zmasowanym ogniem odrzucała nacierających mahdystów. Następnie wysyłano oddziały kawalerii, które ścigały uciekających i rozpoznawały pozycję przeciwników.

Wojska mahdystów

Wojownik sudański/ Źródło: Wikimedia Commons

Wojownik sudański/ Źródło: Wikimedia Commons

Wojska Mahdiego zmieniały się i ewoluowały. Początkowo składały się one głównie z fanatycznych członków plemion.  Cała armia podzielona była na plemiona, którymi dowodzili ich wodzowie. Następnie zaczęli dołączać ludzie z terenów rolniczych i armia zaczęła przypominać standardowe wojsko lądowe. W szczególności za panowania kalifa Abdullaha pojawiły się pierwsze regularne oddziały zbrojne. Ten typ organizacji miał przewagę nad wcześniejszą, gdyż dowódcy tych oddziałów byli mianowani bezpośrednio przez kalifa. To dawało większą przewidywalność i brak obaw o zdradę i zmianę strony przez poszczególnych wodzów plemiennych. Dodatkowo wojsko plemienne było niezdyscyplinowane i często prymitywnie uzbrojone. Trudnością było także zabieranie przez wojowników żon i niewolników ze sobą, co osłabiało skuteczność takich oddziałów. Podstawowym uzbrojeniem w Sudanie była broń biała, zwłaszcza miecze sudańskie i noże, a także włócznie. Ochronę stanowiła natomiast tarcza.  Rzadkością była broń palna, głównie przestarzałe strzelby i pistolety.  Mimo tego zacofania i prymitywnej taktyki udało im się pokonać bardziej zawansowanych technicznie Egipcjan. Szczególną rolę odgrywał fanatyzm i wola walki, a dzięki dobremu planowi i dowodzeniu udało się przekształcić te siły w skuteczną machinę wojenną. Z czasem zdobywali coraz większą ilość nowoczesnej broni palnej i zaczęto formować oddziały regularne, uzbrojone w nowsze typy karabinów. Podczas oblężenia El – Obeid utworzone oddziały były skuteczniejsze i bardziej zdyscyplinowane od wcześniejszych wojsk plemiennych. Armia mahdystów została podzielone na trzy chorągwie. Najważniejszą była Czarna Chorągiew dowodzona przez kalifa licząca 20 tys ludzi. Składała się głównie z członków plemienia Baggara. Następna była Czerwona Chorągiew, w której służyli dezerterzy pochodzący z wojsk egipskich. Trzeci oddział to Zielona Chorągiew, która była uzbrojona głównie w prymitywną broń białą. Oprócz tych sił istniała również gwardia kalifa licząca 12 tys. ludzi zwanych milazemami. Byli to chłopcy dostarczeni przez poszczególnych emirów, głównie niewolnicy. Poza tym wojskiem istniały również mniejsze jednostki, które były rozmieszczone w poszczególnych prowincjach i były podległe lokalnym władzom. Różne były szacunki armii mahdystów, gdyż ich liczba często się zmieniała np. w wyniku strat w wojnie z Etiopią. Według wywiadu brytyjskiego w 1895 roku regularne wojsko stanowiło 27 tys. ludzi, a nieregularnych było 59 tys. Inne źródła podają natomiast, że było ich 100 tys. w tym 40 tys. uzbrojonych w karabiny oraz 75 armat.

Atak derwiszów/ Źródło: Wikimedia Commons

Atak derwiszów/ Źródło: Wikimedia Commons

Podstawowym karabinem mahdystów był karabin Remington. Oprócz tego sprzętu było także wiele starszych modeli karabinów i strzelb. W walce bezpośredniej używano dzidy, miecze i noże sudańskie. Główną taktyką mahdystów w walce z Egipcjanami czy Brytyjczykami był nagły i gwałtowny atak, często na kolumnę marszową, szczególnie o świcie, aby nie dopuścić do zbyt długiego narażania się na ogień przeciwnika. Wojsko sudańskie dążyło do bezpośredniej walki wręcz, gdzie mogli uzyskać przewagę przez posiadanie liczniejszego wojska. Dopiero w latach 90tych XIX wieku, gdzie siła ognia przeciwników szczególnie z karabinów maszynowych spowodowała, że derwisze nie mogli dotrzeć już na tak bliską odległość.

Przebieg bitwy pod Omdurmanem

Bitwa pod Omdurmanem/ Źródło: Wikimedia Commons

Bitwa pod Omdurmanem/ Źródło: Wikimedia Commons

Wojska brytyjskie w obawie przed atakiem o świcie ogłosiły pobudkę o 4.30. rano. Na początku zostały wysłane oddziały kawalerii. Natomiast piechota ustawiła się przed obozem osłaniając się za zeribą. Utworzyła półkole, których flanki chroniła rzeka Nil. Kawaleria wkrótce zaobserwowała zbliżające się wojska mahdystów. Wojska derwiszów były podzielone na oddziały i maszerowały w sposób zdyscyplinowany i pewny siebie. Zagrzewali się do walki modlitwami i okrzykami. Siły mahdystów były prowadzone przez równinę Kerrera. Główny atak był kierowany przez centrum wojsk derwiszów, natomiast część tego wojska próbowała obejść pozycję Brytyjczyków z flanki. Od 2600 metrów od pozycji wojsk Kitchenera rozpoczął się ostrzał artyleryjski na atakujące wojska mahdystów. Były to działa lądowe i okrętowe. Spowodowały one ogromne straty i spustoszenia w szeregach atakujących. Następnie od 1800 metrów rozpoczął się ostrzał karabinów maszynowych Maxim. W końcu doszło do otwarcia ognia przez piechotę. Bardzo mordercze okazały się pociski dum ? dum, a szybkostrzelność karabinów potęgowała spustoszenie w szeregach Sudańczyków. Atak derwiszów załamał się w odległości 450 metrów od pozycji egipsko ? brytyjskich. Do godziny 8.30 atak został zakończony.  Szacuje się, że w tym ataku brało udział 20 tys. mahdystów, z czego zginęło około 5tys. Podobna ilość była rannych, natomiast po stronie Brytyjczyków i Egipcjan poległo lub zostało rannych około 200 ludzi.

Winston Churchill/ Źródło: Wikimedia Commons

Winston Churchill/ Źródło: Wikimedia Commons

Atak kawalerii brytyjskiej na derwiszów/ Źródło: Wikimedia Commons

Atak kawalerii brytyjskiej na derwiszów/ Źródło: Wikimedia Commons

Kitchener uważał, bitwę za wygraną i dążył do jak najlepszego wykorzystania tego sukcesu, a zwłaszcza zajęcia Omdurmanu. Nie wiedział on, że w walce brało udział tylko około 1/3 całych sił derwiszów. Wysłano kawalerię ? 21 pułk lansjerów, aby goniła uciekających, a pozostałe wojsko uformowało się w kolumnę i rozpoczęło marsz. Kawaleria natomiast miała między innymi oczyścić z niedobitków wyschnięte koryto rzeki Wadi Khor Shambat. Koło wyschniętego koryta ukryło się około 200 Sudańczyków, którzy otworzyli ogień do Brytyjczyków. Kawalerzyści rozpoczęli szarżę. Co ciekawe w tym ataku brał udział młody Winston Churchill. Kawalerzyści myśleli, że mają do czynienia tylko z tymi wojownikami, jednak za tymi strzelcami w dole koryta rzeki ukryły się pozostałe siły derwiszów, jak opisywał sam Churchill,  ?długości dorównywali naszej linii frontu. Liczyli jednak dwanaście szeregów?. Mimo to kawaleria w pełnym galopie uderzyła na derwiszów wjeżdżając do wyschniętego koryta rzeki. Podobno szarża trwała 30 sekund. Było to starcie bardzo krwawe na bliską odległość, gdzie użyte zostały lance, dzidy, miecze i szable. Udało im się przebić przez wojowników derwiszów i ponownie uderzyć po przegrupowaniu. Ten atak spowodował wycofanie się pozostałych mahdystów. To właśnie w tym krótkim starciu Brytyjczycy stracili najwięcej ludzi, gdyż jedna czwarta atakujących kawalerzystów została ranna lub zginęła. Atak ten nie miał wartości militarnej i nie był potrzebny. Pokazywało to symbolicznie koniec użycia kawalerii w wojnie, gdyż była to jedna z ostatnich szarż kawaleryjskich w historii brytyjskiej armii.

Atak derwiszów na pozycje brytyjskie/ Źródło: Wikimedia Commons

Atak derwiszów na pozycje brytyjskie/ Źródło: Wikimedia Commons

Tymczasem pozostałe siły derwiszów uderzyły na straż tylną kolumny Kitchenera maszerującej na Omdurman. Zostali jednak odparci przez zmasowany ogień podpułkownika Hectora Macdonalda. Gdy głównodowodzący próbował ustawić ponownie swoją armię doszło do ataku pozostałej grupy derwiszów liczącej 20 tys. ludzi. Tym razem również batalion Macdonalda, zwanego przez brytyjską prasę ?Walczący Mac?, ponownie stał się celem ataku. Dzięki zręcznemu dowodzeniu udało się przeformować oddziały 2 Brygady Sudańskiej i odparto ten atak. Warto zaznaczyć, że w momencie nadejścia odsieczy Pułku Linkolnshire okazało się, że siły Macdonalda wykorzystały już większość swojej amunicji. Tym razem mahdyści wycofali się i bitwa pod Omdurmanem zakończyła się zwycięstwem Kitchenera. Szacuje się, że w toku całej bitwy zginęło około 9700 mahdystów, 16000 zostało rannych, a 5000 dostało się do niewoli.

Wkroczenie Kitchenera do Omdurmanu/ Źródło: Wikimedia Commons

Wkroczenie Kitchenera do Omdurmanu/ Źródło: Wikimedia Commons

Po opanowaniu Omdurmanu Brytyjczycy zniszczyli grobowiec Mahdiego za pomocą artylerii, a ciało wrzucili do Nilu. Sam Kitchener kazał odciąć głowę Mahdiego, z której chciał sobie zrobić puchar. Jednak królowa Wiktoria, która dowiedziała się o tym incydencie sprzeciwiła się temu.  Po bitwie Egipcjanie i Sudańczycy z armii Kitchenera rozpoczęli grabienie ciał poległych derwiszów. Wtedy także dochodziło do zabijania rannych jeszcze mahdystów. Porządek został zaprowadzony dopiero po kilku dniach. Rozpoczęło się również ściganie pozostałych wojowników Mahdiego. Sam kalif zginął w następnym roku.

Znaczenie i konsekwencje

Brytyjski korespondent wojenny G.W. Steevens opisał bitwę pod Omdurmanem: ?żadne białe wojsko nawet przez pięć minut nie wytrzymałoby takiej nawałnicy śmierci. Była to egzekucja a nie bitwa?. Bitwa ta niewątpliwie pokazała gigantyczną przewagę technologiczną nowoczesnych armii zachodnich nad mało rozwiniętym wojskiem tubylczym. Także taktyka mahdystów okazała przestarzała i nie mogła równać się z gwałtownością i siłą ognia Brytyjczyków. Wcześniej ataki dążące do zwarcia i walki kontaktowej okazywały się skuteczne. Przykładem były wcześniejsze działania z Egipcjanami, a także w wojnie z Etiopią. Także w innych rejonach świata dochodziło do zwycięstw jak na przykład pod Aduą, czy Isaldwaną. Jednak w kolejnych latach rozpoczął się gwałtowny rozwój technologiczny i armia brytyjska, a także Egipcjanie zostali uzbrojeni w broń, która powodowała, że nawet masowe ataki mahdystów nie powodowały przełomu. Churchill wskazywał, że był to ?znaczący tryumf, jaki kiedykolwiek broń dostarczona przez naukę odniosła nad barbarzyństwem?. 

Ważnym skutkiem tej operacji było opanowanie przez Brytyjczyków Sudanu i tej części rzeki Nil. To właśnie wtedy doszło do incydentu w Faszodzie, gdzie francuski oddział spotkał się z Brytyjczykami Kitchenera i został zmuszony do odwrotu. Pomimo napięcia, decyzja Paryża dała możliwość do zawarcia przyszłego Trójporozumienia z Brytyjczykami, a w konsekwencji do walki po tej samej stronie w czasie I Wojny Światowej.

W tamtym czasie imperium brytyjskie było najsilniejsze. Był to złoty wiek kolonializmu brytyjskiego.

>>> Czytaj także:Państwo Mahdiego w latach 1881 – 1899<<<

 Bibliografia:

  • Black Jeremy, 70 Największych bitew świata. Bellona. Warszawa 2007.
  • Gazda Daniel, Powstanie Mahdiego 1881 ? 1899. Bellona. Warszawa 2004.
  • Macdonald John, Wielkie Bitwy Historii. Agencja wydawnicza Morex. Warszawa 1995.
  • Newark Tim, 50 Bitew które zmieniły bieg historii nowożytnej. Kurpisz. Poznań 2002.

Absolwent Stosunków Międzynarodowych Collegium Civitas. Zainteresowania: kolonializm w XIX i XX wieku, Bliski Wschód z szczególnym uwzględnieniem Turcji i Izraela.