Enzheim 1674 – wiktoria marszałka Turenne?

W 1672 r. Ludwik XIV rozpoczął wojnę holenderską, dążąc do największej potęgi i chwały. Atakując Zjednoczone Prowincje chciał zwiększyć zarówno terytorialne posiadanie, jak również potęgę ekonomiczną swojego kraju. Ludwik jako król absolutny pragnął zwycięstwa, dlatego też prowadził wojnę na wielu teatrach operacyjnych. Od swoich żołnierzy wymagał poświęcenia i determinacji, od wodzów sukcesów. Po przyłączeniu się Habsburgów do wojny holenderskiej, francuski monarcha wysłał nad Ren część swoich wojsk. Dowództwo powierzył jednemu z najwybitniejszych swoich marszałków ? hrabiemu Turenne. Miał on chronić Alzację i środkowy bieg Renu. Wiosną 1674 r. zapobiegł temu zwyciężając pod Sinzheim, jednak jesienią zagrożenie powróciło. Czy zatem  operujący nad Renem marszałek Turenne jesienią 1674 r. zdołał powstrzymać wroga? Jakim rezultatem zakończyła się bitwa pod Enzheim?

 Tło historyczne

Przejmując całość władzy w 1667r. Ludwik dążył do uzyskania jak największej potęgi. Pomóc miały mu w tym liczne reformy m.in. wojskowe, finansowe czy administracyjne. Tworząc silną scentralizowaną strukturę chciał dać podwaliny pod przyszłą ekspansję terytorialną. Wpierw rozszerzył posiadanie kosztem monarchii hiszpańskiej. Na przełomie lat 60 i 70. XVII wieku skierował swoje pragnienie ku maleńkim Zjednoczonym Prowincjom. Kupiecka republika była bardzo bogata, ale pozostawała bez wsparcia silniejszych państw europejskich, dlatego też stanowiła idealny cel.

W 1672r. sojusz Anglii i Francji zaatakował Niderlandy. Początkowe sukcesy Francuzów nie złamały ducha walki Holendrów. Niedługo po klęsce pod Texel z wojny wycofała się Anglia, natomiast do działań wojennych po stronie Niderlandów przyłączyły się monarchie habsburskie. Zmieniło to oblicze wojny ? Francja, wbrew oczekiwaniom, samotnie stanęła przeciwko koalicji europejskich monarchii. Zmusiło to również do rozdzielenia sił francuskich, do tej  pory skoncentrowanych na odcinku flandryjskim.

W celu ochrony środkowego odcinka rzeki Ren, osłony wojsk operujących w Niderlandach oraz zapobieżenia inwazji na Francję poprzez Alzację, Ludwik XIV wysłał kontyngent żołnierzy pod wodzą Henri de Turenne?a ? jednego z największych ówczesnych wodzów Europy Zachodniej.

Wiosną  i wczesnym latem marszałek Turenne w błyskawicznej kampanii zapobiegł połączeniu się dwóch armii cesarskich, poprzez zniszczenie jednej z  nich w bitwie pod Sinzheim. Umocniło to francuskie panowanie  nad Renem, oraz pozycję Tureniusza jako wybitnego dowódcy.

Ludwik XIV Burbon/ Źródło: Wikimedia Commons (domena publiczna)

Kampania jesienna 1674 roku

Przez całe lato 1674r. Tureniusz ze swoją armią przebywali na ziemiach Palatynatu łupiąc i grabiąc. Na liczne wioski narzucono kontrybucje, które wzmacniały skarb francuski. Siły cesarskie nie były w stanie przeciwdziałać poczynaniom hr. Turenne, głównie z powodu strachu przed nim. Efekt jaki wywarła klęska pod Sinzheim była ogromna. Dopiero na początku września siły Bournonville?a były w stanie podjąć ofensywę. Wpierw ruszyli w kierunku Alzacji i Lotaryngii. Podjęcie próby inwazji na ziemie francuskie przestraszyła Ludwika. Nakazał on Tureniuszowi odwrót z Palatynatu. Francuzki marszałek cofnął się zatem do Landau, skąd mógł kontrolować poczynania swoich przeciwników.

Przełom nastąpił 20 września, kiedy to Bournonville cofnął się na prawy brzeg Renu.[1] Był świadom tego, że nie zdoła pokonać wojsk francuskich opartych o umocnienia Landau. Ruszył zatem na południe w kierunku Strasburga. Miasto to stanowiło klucz do serca Alzacji, tym samym do przeprowadzenia inwazji na ziemie Ludwika XIV. Francuski wódz nie zdołał zapobiec utracie tego strategicznego punktu.

Sytuacja Francuzów stawała się nad Renem co raz gorsza, kiedy okazało się że w kierunku Bournonville?a zmierza wsparcie w postaci 20.000 żołnierzy brandenburskich.[2] Wojska sprzymierzonych osiągnęłyby wówczas stan ponad 50.000 ludzi, czyli dwukrotnie więcej niżeli pod swymi rozkazami miał Tureniusz.[3] Chcąc udaremnić połączenie tych dwóch armii, Turenne zdecydował się zaatakować siły Bournonville?a.

Nocą z 2 na 3 października 1674r. wojska francuskie dotarły do Molsheim, gdzie zostawiły tabory, następnie ruszyły w kierunku Enzheim. Tam 4. października 1674r. obie armie stawiły sobie czoło.

Siły i zamierzenia stron walczących

Tureniusz miał pod swoimi rozkazami około 22.000 żołnierzy, którzy rozmieszczeni byli pomiędzy 20 batalionami piechoty i 85 szwadronami jazdy.[4] Siłę ognia francuskiej armii wzmacniało 30 dział.[5] Siły Bournonville?a liczyć miały  według T.A. Dodge?a około 38.000 ludzi oraz 50 dział.[6]

Turenne musiał walczyć w niekorzystnych warunkach ? armia cesarska na skrzydłach opierała się o lasy, natomiast w centrum o wieś Enzheim. Teren równinny sprzyjał użyciu mas kawalerii, której Bournonville miał więcej niż Turenne.[7]

Obie armie ustawiły się w podobny sposób ? w centrum masy piechoty, na skrzydłach stanęła kawaleria. Jednakże Turenne rozmieścił część swoich plutonów piechoty pomiędzy szwadronami jazdy.[8] Zabieg ten miał na celu przeciwstawienie się olbrzymiej przewadze kawalerii cesarskiej. Napoleon Bonaparte ? późniejszy wódz i cesarz, skrytykował Tureniusza za ów uszykowanie wojsk francuskich. Jego zdaniem kawaleria przemieszana z plutonami piechoty traciła większą część swojej mobilności.[9]

Duże znaczenie na obraz bitwy pod Enzheim, miał lasek, zwany ?Little Wood?, znajdujący się na zachód od Enzheim. Turenne, dostrzegając jego strategiczne znaczenie jeszcze przed bitwą wysłał tam  siły, w skład których wchodził batalion dowodzony przez Johna Churchilla, przyszłego ks. Marlborough.

Tureniusz chciał rozegrać bitwę ofensywną, wykorzystując wspomniany lasek do przeprowadzenia zasadniczego uderzenia. Bournonville?a planował natomiast przyjąć bitwę o charakterze defensywnym, wykorzystując m.in. położoną na wschód od Enzheim winnicę do działań obronnych.

Dowódcy

Francuzami pod Enzheim dowodził Henri de la Tour d?Auvergne, hr. Turenne. Był wybitnym francuskim marszałkiem, który na swym koncie posiadał bogate doświadczenie i wspaniałe wiktorie. Urodził się w 1611r. w Sedanie. Spokrewniony był z Maurycym Orańskim, twórcą brygady niderlandzkiej[10]. Szlify wojenne zdobywał w okresie wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Już w jego trakcie pokazał swoje zdolności, co doprowadziło go w 1643r. do tytułu marszałka Francji. Brał udział w walkach okresu Frondy, oraz wojny francusko-hiszpańskiej z lat 1635-1659, kiedy to zasłynął zwycięstwem w bitwie na Diunach (1658). Brał również udział w wojnie dewolucyjnej i holenderskiej, podczas których to  odnosił rozliczne sukcesy m.in. pod Sinzheim czy Turckheim. W 1675r. zginął podczas bitwy pod Sasbach.

Hr. Turenne/ źródło: Wikimedia Commons (domena publiczna)

Pod Enzheim jego oponentem był Alexander von Bournonville. Urodził się w Brukseli w 1616r. Był marszałkiem polowym Świętego Cesarstwa Rzymskiego, walczył w wojnie trzydziestoletniej oraz wojnie francusko-hiszpańskiej 1635-1659. Walczył w okresie wojny holenderskiej 1672-1679 na terenie Rzeszy, gdzie jego przeciwnikiem był hrabia Tureniusz. Zmarł w 1690r.

Bitwa

Turenne rozpoczął atak kanonadą artyleryjską wzdłuż całej swojej linii.[11] Następnie wysłał w kierunku lewego skrzydła Bournonville?a siły pod markizem Boufflersem. W ?Little Wood? doszło wówczas do ciężkich, krwawych walk podczas których dużą rolę odegrał dowodzący batalionem John Churchill. Poświęcenie angielskich oddziałów przyczyniło się do utrzymania przez Francuzów ów strategicznej pozycji.

Bitwa pod Enzheim/źródło: Wikimedia Commons(domena publiczna)

Widząc zaangażowanie Tureniusza w walkę o ?Little Wood? Bournonville zdecydował się się zaatakować centrum i lewą flankę sił francuskich. Rozkazał kawalerii z prawego skrzydła szarżować na pozycje francuskie. Krwawe walki na flance Turenne?a zakończyły się sukcesem strony francuskiej, głównie z uwagi na przemieszanie piechoty z kawalerią. Siła ognia muszkietów francuskich wsparta jazdą francuską odrzuciła atak Bournonville?a.

John Churchill, przyszły książę Marlborough, odegrał znaczącą rolę pod Enzheim/źródło: Wikimedia Commons(domena publiczna)

W obliczu realnej szansy na zwycięstwo Tureniusz postanowił zaatakować centrum pozycji wojsk cesarskich, mianowicie wieś Enzheim. Bataliony francuskiej piechoty pod wodzą księcia Lűneberga ruszyły na wieś. W obliczu zagrożenia przerwania linii swoich wojsk, Bournonville rozkazał odwrót. Bitwa się zakończyła.

Duże znaczenie na wynik starcia miało utrzymanie przez siły angielsko-francuskie ?Little Wood? na prawym skrzydle Turenne?a skąd wyszło uderzenie odrzucające wojsk Bournonville?a.

Straty

Siły cesarskie pod Enzheim utraciły 3000 zabitych oraz drugie tyle rannych. Ponadto Bournonville stracił osiem dział i 20 sztandarów.[12] Siły Tureniusza poniosły natomiast straty rzędu 2000 zabitych i około 1500 rannych. Należy jeszcze wspomnieć, iż Francuzi utracili także kilka sztandarów. [13]

Znaczenie starcia dla losów wojny

Bitwa zakończyła się taktycznym remisem, bowiem żadna ze stron nie ustąpiła z pola walki. Mimo przewagi liczebnej siły cesarskie nie zdołały pokonać wojsk Tureniusza. Musiał się wręcz Bournonville  wycofać z pierwotnej pozycji, pod wpływem ataku Francuzów.

Natomiast, w aspekcie strategicznym należy stwierdzić, iż siły francuskie Turenne?a nie uzyskały rezultatu, takiego jaki oczekiwano. Bowiem już 14. października do sił Bournonville?a dołączyły posiłki brandenburskie i siły sprzymierzone urosły do stanu ponad 55.000 ludzi. Jednakże wojska te działały wolno, co pozwoliło Tureniuszowi na skuteczną ochronę Alzacji. Tym samym udało mu się realizować zadania powierzone mu z Wersalu.

Podsumowując, bitwa z października 1674r. była kolejnym dowodem na wysokie umiejętności wojskowe hr. Turenne?a. Uwzględniając konsekwencje starcia należy stwierdzić, iż bitwy pod Enzheim nie powinno zaliczać się do wiktorii francuskiego marszałka.

Michał Łukaszewski

Bibliografia:

  • Atkinson C.T., Marlborough and the Rise of the British Army, Londyn 1921.
  • Balicki J., Bogucka M., Historia Holandii, Wrocław 1976.
  • Baszkiewicz J., Historia Francji, Warszawa 1974.
  • Chandler D., Marlborough as Military Commander, Londyn 1973.
  • Dodge T.A., Gustavus Adolphus: a history  of the art of war from its revival after the Middle Age to the end of the Spanish Succesion War, with a detailed account of the campaigns of the great Swede, and of the most famous campaign of Turenne, Conde, Eugene and Marlborough. With 237 charts, maps, plans of battles and tactical manoevres, cuts of uniforms, arms, and weapons, Boston 1895.
  • Howard M., Wojna w dziejach Europy, tł. Rybowski T., Wrocław 2007.
  • Kersten A., Historia Powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
  • Longueville T., Marshall Turenne, Londyn 1907.
  • Lynn J. A., Wojny Ludwika XIV 1667-1714, tł. Brillowski W., Oświęcim 2015.

[i] J. Lynn, Wojny Ludwika XIV 1667-1714, tł. Brillowski W., Oświęcim 2015, s. 129.

[ii] Tamże.

[iii] Tamże.

[iv] T. A. Dodge,  Gustavus Adolphus: a history  of the art of war from its revival after the Middle Age to the end of the Spanish Succesion War, with a detailed account of the campaigns of the great Swede, and of the most famous campaign of Turenne, Conde, Eugene and Marlborough. With 237 charts, maps, plans of battles and tactical manoevres, cuts of uniforms, arms, and weapons, Boston 1895, s. 620.

[v] Tamże.

[vi] Tamże, s. 621.

[vii] Wg T.A. Dodge?a Turenne miał dysponować 85 szwadronami po 125 ludzi, co daje nieco ponad 10.000 żołnierzy kawalerii w armii francuskiej pod Enzheim. Natomiast siły cesarskie miały w swych szeregach około 19.000 kawalerzystów; patrz: T.A. Dodge, dz. cyt, s. 620-621.

[viii] T. Longueville, Marshall Turenne, Londyn 1907, s. 350.

[ix] Tamże.

[x] Brygada niderlandzka ? szyk piechoty z przełomu XVI i XVII wieku będący odpowiedzią na hiszpańskie tercios. Dominowali w brygadzie niderlandzkiej muszkieterzy, którzy nie dosyć że posiadali dość dużą siłę ogniową, to jeszcze za pomocą kontrmarszu zapewniali płynność ogniową. Twórcami pomysłu brygady niderlandzkiej byli bracia Orańscy z początku XVII wieku.

[xi]  T.A. Dodge, dz. cyt., s. 621.

[xii] Tamże, s. 624.

[xiii] Tamże.