Wydarzenia w Sudanie w latach 1881-1889 miały duże znaczenie dla historii tego regionu Afryki. W XIX wieku podbili te ziemie Egipcjanie. Jednak wraz z upadkiem Egiptu i podporządkowania go Brytyjczykom, rozpoczął się bunt Sudańczyków przeciwko okupantowi.
Muhammad Ahmad, zwany Mahdim, zyskał wielu zwolenników, dzięki swojemu ascetyzmowi i przywiązaniu do wiary. To właśnie wtedy pojawia się idea nowego typu państwa muzułmańskiego, która postulowała za powrotem do idei czystego islamu i prawa szariatu. Idea ta nawoływała także do walki z heretykami i niewiernymi oraz łączyła życie polityczne państwa z życiem religijnym.
Podobne wydarzenia występują obecnie w związku z działalnością Państwa Islamskiego. Pokazuje to, że ruchy radykalne, idea zmiany i bunt przeciwko rzeczywistości były obecne w społecznościach muzułmańskich już w przeszłości.
Egipt za panowania dynastii Muhammada Ali/ Źródło: Wikimedia Commons
Do zajęcia Sudanu doszło za panowania wicekróla Egiptu Muhammada Alego. Jego rządy w Kairze przyczyniły się do rozwoju Egiptu, który uniezależnił się od Turcji i znacząco poszerzył swoje granice. To wtedy przeprowadzono operację podboju Sudanu, w efekcie której Sudan stał się podległy. Głównym celem opanowania terytoriów tego kraju było prawdopodobnie kontrolowanie szlaków handlowych – zwłaszcza jednej z głównych dróg pielgrzymkowych do Mekki, która dawała znaczne przychody. Istotnym powodem było również przejęcie handlu niewolnikami.
Od 1820 roku rozpoczęły się wyprawy wojskowe. Wojsko egipskie miało jednak problemy z chorobami i klimatem. Do 1826 roku udało się podporządkować tereny Sudanu, jednak wkrótce rozpoczęły się bunty przeciwko okupantowi. Egipcjanie zaczęli przeprowadzać akcje pacyfikacyjne. Masakry, jakie wtedy miały miejsce wobec miejscowej ludność, spowodowały ogromną niechęć do Egipcjan.
Na opanowanych terytoriach zaczęto wprowadzać nową administrację. Na czele regionu stanął hikimdar – gubernator egipski. Wprowadzono również turecki kodeks prawny. Chartum stało się nową stolicą całego regionu.
W latach 30. liczba żołnierzy wynosiła 170 tys., a kawalerii 25 tys. Były to czasy złotego wieku Egiptu, tylko formalnie podporządkowanego Turcji. Muhammad Ali prowadził politykę angażowania się na wielu frontach – m.in. w Sudanie i na Półwyspie Arabskim. Silna armia była niezbędnym elementem tej polityki. Muhammad Ali próbował także uniezależnić się od Imperium Osmańskiego i jego kosztem podporządkować sobie nowe tereny.
Muhammad Ali/ Źródło: Wikimedia Commons
Wraz ze śmiercią Muhammada Alego Egipt zaczął podupadać. Za panowania Ismaila (1863-1879 r.) ponownie rozpoczęła się ekspansjonistyczna polityka Egiptu. Doszło do wojny z Etiopią w latach 1874–1876, podczas której armia uległa znaczącemu osłabieniu. Pogorszyła się sytuacja gospodarcza i finansowa państwa. W 1876 Egipt ogłosił niewypłacalność – jego dług wynosił 100 mln funtów szterlingów, podczas gdy dochody tylko 9 mln.
Zachodnie państwa powołały Komisję Długu Egipskiego. Jej zadaniem było egzekwowanie spłaty długu przez następne 65 lat. W Egipcie zaczęło pojawiać się coraz więcej europejskich doradców, którzy działali jednak w interesie obcych mocarstw. Doszło do redukcji armii, przyznano Londynowi koncesję na wydobycie ropy naftowej, zmniejszono wydatki na utrzymanie dworu. Wszystkie te ograniczenia powodowały, że aż 70% dochodów przeznaczanych było właśnie na obsługę długu.
Wobec coraz większej ingerencji sił zewnętrznych, zaczęła tworzyć się opozycja. Za namową mocarstw zachodnich, Turcja usunęła niewygodnego Europejczykom Ismaila (dotychczasowego kalifa i przywódcę Egiptu), który zastąpiony został przez Tewfika, a premiera wymieniono na Szerifa Paszę.
W 1881 roku wybuchło powstanie Ahmada Arabiego, dowódcy garnizonu kairskiego. Było ono skierowane przeciwko siłom zachodnim. Udało się jednak zakończyć konflikt. Powstańcom nie udało się powstrzymać Brytyjczyków. Powołano jednak nowe władze, a przywódca powstania został ministrem wojny.
Nowa polityka była skierowana na reformy wymierzone przeciwko wpływom i dominacji gospodarczej zachodu. Spowodowało to interwencję Wielkiej Brytanii, która od tamtego momentu zaczęła dominować w Egipcie i nad Kanałem Sueskim. Wojska brytyjskie zajęły Egipt. Doszło do bitwy pod Tel El-Kebir koło Kairu, w której Wielka Brytania odniosła zwycięstwo.
Skutkiem tej wojny było nałożenie ciężkich kar na Egipt. Doszło do demobilizacji wojska, nałożono kontrybucję, a także pozostawiono czasowo 10 tys. żołnierzy brytyjskich w kraju. Egipt od tamtego czasu stał się nieformalną nową kolonią brytyjską. Pomimo sukcesu w Egipcie, Brytyjczycy musieli zająć się również terenami podporządkowanymi Kairowi, w tym Sudanem.
Sudańczycy z trudem znosili kontrolę egipsko-brytyjską. W Sudanie ludność była uciskana przez namiestników egipskich. Szczególnie odczuwalne były wysokie podatki, a także naginanie prawa przez administrację i wykorzystywanie lokalnej ludności.
Przykładem może być rozpowszechnione wtedy do ogromnych rozmiarów kłusownictwo, ale również zwiększenie handlu niewolniczego. Tuż przed ofensywą brytyjską na Egipt, w Sudanie rozpoczął się bunt. Sudańczycy nie chcieli dłużej uznawać zwierzchności Egiptu, który nie interesował się potrzebami mieszkańców Sudanu. Bunt wybuchł na północy, gdzie dominowała ludność koczownicza, na czele której stał ród Bakkaru z Kordofanu.
Do buntu – i w efekcie do powstania państwa Mahdiego – przyczyniły się również coraz silniejsze wpływy wielu radykalnych grup religijnych. Grupy te głosiły idee oczyszczenia islamu i walki z heretykami. Ci nowo przybyli duchowni niejednokrotnie byli w sporze z sudańskimi, muzułmańskimi grupami religijnymi.
Co więcej w czasie panowania Ismaila w Egipcie, doszło do mianowania na gubernatora Sudanu Brytyjczyka i chrześcijanina Charlesa Gordona. Ten fakt spowodował dodatkowy bodziec do wybuchu powstania tym bardziej, że sprzeciwiał się on handlowi niewolników. Sudańczycy uważali, że administracja egipska nie tylko wykorzystuje ich gospodarczo, ale także jest heretycka, co dawało szansę na działalność przywódcy religijnego, który poprowadził i zjednoczył buntowników.
Do XVI wieku islam rozwijał się na terenie Sudanu w sposób chaotyczny. Pojawiały się różne odłamy i nurty pochodzące z krajów Maghrebu. Od XIX zaczęły rozpowszechniać się ruchy wahabitów i mahdystów, dążące do reformy i powrotu do idei prawdziwego islamu. Mahdyści byli zwolennikami Muhammada Ahmada. Duży wpływ na jego politykę i przekonania religijne miały ruchy sufickie-mistyczne w islamie. Tworzyły one bractwa wokół mistrzów – szachów. Mahdi był również tego typu mistrzem.
Muhammad Ahmad al – Mahdi / Źródło: Wikimedia Commons
W jednym z takich bractw działał przyszły przywódca powstania. Doznał on objawienia i stał się Mahdim, czyli zbawcą muzułmanów. Miał on doprowadzić do powstania nowego typu państwa, opartego o surowe zasady religijne oraz realizować poprzez siebie idee oczyszczenia islamu.
Pierwszym celem Mahdiego był atak na władze egipskie. Warto tutaj zaznaczyć, że bezpośrednią przyczyną buntu były lata działalności okupacyjnych władz egipskich. Bardzo negatywnie oceniane było zbieranie podatków, podczas którego Egipcjanie dopuszczali się licznych nadużyć. Obciążenia stawały się coraz cięższe i dlatego wielu ludzi chętnie uwierzyło w nadejście Mahdiego, który wyzwoli ich od tej sytuacji.
Śmierć generała Gordona w Chartumie/ Źródło: Wikimedia Commons
Od roku 1881 walki zaczynają mieć charakter powstania przeciwko okupacji, ale jednocześnie mają podłoże religijne. Okres między latami 1881-1898 to czasy w historii Sudanu zwane Mahdiją.
Pojawiło się nowe państwo, które swoim zasięgiem obejmowało bardzo duży obszar. Rozpoczęło się kształtowanie podstaw kraju, gdzie ważne znaczenie będzie miał kalif Abdullah, który przejmie władze po śmierci Mahdiego.
W kolejnym roku 1882 doszło do pokonania egipskiego oddziału sześciotysięcznego. Wojska Mahdiego z każdym zwycięstwem zaczęły rosnąć – tak samo jak liczba zwolenników Mahdiego. Mimo coraz poważniejszego zagrożenia Anglicy nadal nie doceniali powstańców i uważali, że Egipcjanie powinni sami poradzić sobie z tym problemem. Następna armia egipska, tym razem dowodzona przez Brytyjczyka Williama Hicksa, została pokonana w pobliżu twierdzy El – Obeid, a sam dowódca zabity.
To wydarzenie spowodowało zmianę polityki Wielkiej Brytanii. Zadecydowano, że do Brytyjczyków należy zabezpieczenie tylko portów nad Morzem Czerwonym, natomiast dolina Nilu nie jest na tyle istotna, aby wspierać Egipcjan w zajęciu tych ziem.
Zgodnie z tym postanowieniem pozostałe wojska egipskie zaczęły ewakuować się z Sudanu. Zadaniem opuszczania stolicy miał zająć się brytyjski generał Charles Gordon, nowy gubernator, który przyjechał do Sudanu w 1884 roku.
Próbował on dojść do porozumienia z Mahdim, między innymi przez wysłanie darów i prośby o podporządkowania się jego zwierzchnictwu. Mahdi odrzucił te propozycję, wiedząc, że oznaczała koniec niepodległego Sudanu. Przywódca rozpoczął marsz na Chartum. Tymczasem Gordon, zamiast ewakuować miasto, rozpoczął jego fortyfikację. Miasto zostało wkrótce odcięte przez powstańców. Doszło do oblężenia i szturmu, w wyniku którego padło 26 stycznia 1885 roku, a sam Gordon został zabity przez mahdystów.
Wraz z upadkiem Chartumu doszło do opanowania całego Sudanu przez Mahdiego i powstania nowego typu państwa o charakterze teokratycznym. Jego stolicą został Omdurman, który stał się konkurencją dla głównego dotychczas miasta w Sudanie – Chartumu. Mahdi kierował życiem religijnym stworzonego przez siebie państwa, chcąc urzeczywistnić głoszone przez siebie wartości. Ponieważ Bóg powierzył mu władzę, wierzył, że pokona wrogów, wykona zadanie oczyszczenia islamu i doprowadzi swoich wyznawców do krainy wiecznej szczęśliwości.
Szacuje się, że za czasów panowania kalifa Abdullahiego, liczba mieszkańców tego miasta mogła wynosić nawet 150 tysięcy. Mieszkańcy ci byli ludnością napływową z wielu rejonów kraju, bardzo zróżnicowaną kulturowo, językowo i rasowo.
Centralnym punktem miasta był grobowiec Mahdiego, a plac w jego pobliżu spełniał funkcje meczetu, gdzie kazania głosił sam kalif. Powstał także dla niego olbrzymi pałac, w którym stacjonowała również jego gwardia. Był to wielki kompleks bardzo bogatym wystrojem wewnętrznym i przepychem.
Współczesny grobowiec Mahdiego w Omdurmanie/ Źródło: Wikimedia Commons
Natomiast Chartum po zniszczeniach wojennych zaczęło się odbudowywać. Jednak rok po jego zdobyciu został ogłoszony przez kalifa dekret nakazujący opuszczenie miasta przez mieszkańców i jego splądrowanie. Miasto opustoszało i zostało zaniedbane aż do nadejścia wojsk brytyjskich.
Nowy władca Abdullahi, kiedy zmarł Mahdi, wprowadził rządy absolutne. Dążył do pełnej władzy, a także zagwarantował sukcesję swojemu synowi. Usunął wszelkich konkurentów. Byli to między synowie samego Mahdiego.
Abdullahi rządził państwem za pomocą nowego aparatu biurokratycznego i administracji. Dotychczas problemem był brak trwałości państwa Mahdiego, czego przyczyną był wciąż istotny podział plemienny. Dlatego powołana została Rada Państwa złożona z emirów – zarządców, a także utworzono urzędy głównego sędziego, skarbnika i wielu innych. Ci zarządcy prowincji byli podlegli kalifowi, jednak mieli ogromną władzę na swoich terenach.
Skarbiec państwa znajdował się w Omdurmanie, a polityką finansowa zajmowało się Bajt al- Mal (instytucja Skarbu Państwa w krajach arabskich). Podstawą wpływów do budżetu państwa były dochody z ceł, podatki i łupy wojenne i konfiskaty. Ważny był również monopol państwa nad takimi gałęziami gospodarki jak niewolnictwo, które powróciło po wcześniejszym zakazie Gordona czy handel kością słoniową.
Sądownictwo było istotnym elementem rządzenia. Głównym sędzią został Kadi al-Islam. Powołano wielu sędziów a w samej stolicy było ich czterdziestu. Co więcej sam kalif mógł sądzić w najważniejszych sprawach. Podstawą prawną był Koran, a także działalność i nauki Mahdiego. W tamtym czasie odstępstwo od nauk i prawa często karano śmiercią.
Podstawę gospodarki państwa stanowiły handel i przemysł, a także rolnictwo. Oprócz zbóż uprawiano bawełnę, a także owoce. Ważna była hodowla gumy arabskiej, jednak za czasów Mahdiego także ta gałąź rolnictwa podupadła. Handel również negatywnie odczuwał panowanie mahdystów. Rozwój natomiast panował w przypadku niewolnictwa.
Wraz z pogarszającymi się warunkami w kraju zaczął panować głód. Problemem były plagi szarańczy. Mimo prób radzenia sobie z problemami to jednak przez cały okres panowania mahdystów występowały niedobory żywności. Miało to również wpływ na gospodarkę kraju. W okresie klęski głodu poparcie dla władzy malało.
Państwo Mahdiego/ Źródło: Wikimedia Commons
Powstanie Mahdiego miało znaczący wpływ na państwowość Sudanu w późniejszych czasach. Tamte wydarzenia stanowiły podstawę kształtowania się przyszłej państwowości Sudańczyków.
Władze Imperium Brytyjskiego naciskane były przez opinię publiczną za wydarzenia w Chartumie, a zwłaszcza za śmierć brytyjskiego generała Gordona. Rosło również zagrożenie, że sprawą Sudanu zainteresują się inne mocarstwa kolonialne. Włosi naciskali od wschodu, zajmując Erytreę. Tymczasem na zachodzie działali Belgowie, Wolne Państwo Konga i Francuzi. To spowodowało energiczniejsze działania Brytyjczyków w celu zlikwidowania nowego państwa.
Rozpoczęto budowę linii kolejowej, aby nie być zależnym od warunków terenowych i pogodowych. Przeprowadzono systematyczny podbój kraju i wypieranie mahdystów. Operacją tą dowodził generał Herbert Kitchener. Udało się w przeciągu kilku lat doprowadzić do upadku państwa Mahdiego, a kulminacją była bitwa pod Omdurmanem 2 września 1898 roku.
Nie można jednak zapominać, że wydarzenia w Sudanie stanowiły fundament dla ruchów narodowo-wyzwoleńczych. Można powiedzieć, w głębokim uproszczeniu, że dzisiejsze Państwo Islamskie było tym samym dla świata, co wtedy państwo Mahdiego. Podobnie jak dzisiaj, tamto państwo wyrosło na pewnych wypaczonych zasadach islamu, w opozycji wobec sytuacji międzynarodowej i w samym Sudanie.
Czytaj także: Bitwa pod Omdurmanem 2 września 1898
