We wrześniu 1621 roku Rzeczpospolita stoczyła bitwę z przeważającymi siłami tureckimi. Zwyciężyła, pomimo klęski poniesionej rok wcześniej pod Cecorą i śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego.
Przygotowania do wojny
Zygmunt III Waza (mal. Marcin Kober)/ Źródło: Wikimedia Commons
Po nieudanej wyprawie na Mołdawię roku 1620, zakończonej rozbiciem wojsk polskich 6 października nad Dniestrem, Tatarzy splądrowali południowo-wschodnie obszary Rzeczypospolitej. 3 listopada sejm w Warszawie zebrał się, by uchwalić podatki na wojsko. Ambitny plan braci Zbaraskich, by wystawić trzy armie okazał się niemożliwy do zrealizowania (Chocim 1621).
Jan Karol Chodkiewicz (mal. Wojciech Gerson)/ Źródło: Wikimedia Commons
Wodzem wyprawy został hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz, jednak miał być uzależniony od Rady Wojennej. Uchwalono podatki na 60-tysięczną armię, która miała kosztować 1,5 miliona złotych polskich na kwartał (Jan Karol…). Wojsko polsko-litewskie liczyło: za Tadeuszem Korzonem, który opierał się na wyliczeniach Jakuba Sobieskiego, 35 tysięcy żołnierzy (Bitwa pod…) oraz mniej więcej tyle samo Kozaków pod dowództwem Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego (Bitwa pod…). Podhorodecki za Janem Wimmerem ocenia stan sił polsko-litewskich na 25-26 tysięcy, a Kozaków na 30 tysięcy (Chocim 1621).
Poselstwa skierowane do państw europejskich z prośbami o wsparcie działań wojennych były mało efektywne: papież Grzegorz XV przeznaczył na ten cel 60 tysięcy złotych (otrzymaliśmy je po wojnie), habsburski namiestnik Flandrii dał polskiemu poselstwu uzbrojenie, król Anglii Jakub I Stuart zadeklarował wysłać 5 tysięcy żołnierzy (dotarli oni do Rzeczpospolitej po wszystkim) oraz zainterweniował u Turków dyplomatycznie (bezskutecznie); cesarz Ferdynand II Habsburg, walczący z protestantami, pozwolił lisowczykom wrócić do wojsk Rzeczpospolitej, nie dając zgody na organizowanie zaciągów na terenie jego państwa (Podhorodecki).
W kwietniu 1621 roku zebrano dopiero 20 tysięcy żołnierzy; wśród nich wielu było maruderów (Chocim 1621). Wojska tureckie pod wodzą sułtana Osmana II liczyły około 100 tysięcy żołnierzy. Wyszkolenie ich, zwłaszcza janczarów, oceniane jest nisko, oprócz oddziałów europejskich (Chocim 1621). Siły Rzeczpospolitej również nie cechowały się wysokim poziomem doświadczenia i dyscypliny ? wpływ na to miał brak oficerów i żołnierzy, którzy polegli lub dostali się do niewoli podczas wyprawy Żółkiewskiego, a także obecność w wojsku niesubordynowanych Kozaków; problemem był również brak uzbrojenia i prowiantu oraz fatalny stan armat (Podhorodecki). Podczas przygotowań do wyprawy, koncentracji wojsk i samej bitwy Chodkiewicz bardzo chorował (jak później się okazało, śmiertelnie).
Osman II/ Źródło: Wikimedia Commons
„Portret królewicza Władysława (fragment)” (mal. Peter Paul Rubens)/ Źródło: Wikimedia Commons
Pod Oryninem zebrało się 20 tysięcy żołnierzy (Polacy i Litwini). 24 lipca wyruszyli nad Dniestr, by przeprawić się do Chocimia; 1 sierpnia rozpoczęli przejście przez rzekę; dopiero 8 sierpnia do wojsk Rzeczypospolitej dołączyli Kozacy, a korpus królewicza Władysława, liczący 10 tysięcy żołnierzy, na początku września (Podhorodecki). Próby dyplomatycznego rozwiązania sporu podjęte przed walką za pośrednictwem Baptysty Wewellego, przedstawiciela hospodara mołdawskiego, spełzły na niczym (Podhorodecki).
Zaporożcy splądrowali Mołdawię w sierpniu, by armia turecka nie miała możliwości wyżywić się, a także opóźniali jej pochód, dlatego dotarli do Chocimia 1 września (Chocim 1621).
Wojskami zajmującymi prawą częścią umocnień zamku dowodził regimentarz Stanisław Lubomirski, mianowany na zastępcę Chodkiewicza, środkiem ? królewicz Władysław, na lewo od niego Chodkiewicz; Kozacy i lisowczycy obsadzili skrajnie lewą część fortyfikacji.
Obrona Chocimia
Pierwsze siły tureckie stawiły się pod Chocimiem 2 września; już wtedy doszło do starcia ? odśpiewano Bogurodzicę, jednak Turcy nie uderzyły na siły polsko-litewskie, lecz na Kozaków, którzy odparli ich. Wcześniej, bo już na przełomie sierpnia i września, Tatarzy atakowali obóz (Jan Karol…).
W nocy z 2 na 3 września na radzie wojennej zdecydowano, że walkę z Turkami toczyć będzie się w obozie, a nie w polu, wbrew woli hetmana Chodkiewicza, który chciał wykorzystać fakt, że wojska tureckie nie zebrały się jeszcze w całości. 3 i 4 września doszło do starć, w których przewagę miały wojska Rzeczpospolitej; największy ciężar natarć kładł się na Kozakach. Straty z dnia 4 września wyniosły: tysiąc dla Rzeczpospolitej, Turków ? 3 tysiące.
Walkę wznowiono 6 września; w nocy z 6 na 7 Kozacy zaatakowali tureckie pozycje; 7 Turcy wykonali odwetowy atak, skupiając się znowu na obozie kozackim; na styku sił królewicza Władysława i hetmana Chodkiewicza wyrżnęli polską piechotę tam obozującą (od 100 do prawie 150 żołnierzy). Atak turecki został odparty przez husarię pod dowództwem hetmana Chodkiewicza, jednocześnie Lubomirski odparł atak na swoim odcinku (Bitwa pod…).
8 i 9 września Chodkiewicz chciał wydać Turkom walną bitwę, lecz ci nie stanęli do boju; atakowali kilka razy w tych dniach, lecz byli odpierani (Chocim 1621). 12 września Kozacy obronili się przed następnym natarciem (Chocim 1621, Bitwa pod…).
„Obrona polskiego sztandaru pod Chocimiem” (mal. Juliusz Kossak)/ Źródło: Wikimedia Commons
15 września zaatakował bejlerbej Buda Karakasz, który przybył do obozu tureckiego dzień wcześniej, przedarł się przez centralne umocnienia Rzeczpospolitej, jednak został odparty, a sam zginął w walce. Po klęsce tego szturmu morale w armii Osmana II spadło (Chocim 1621).
Obie strony trapił głód, choroby, dezercje i brak koni, które zdychały (Chocim 1621). Armia turecka miała powody z aprowizacją z powodu swojej wielkości i faktu, że Mołdawia została wcześniej ogołocona kozackim atakiem; armia Rzeczpospolitej zaś z powodu Tatarów, którzy opanowali szlaki komunikacyjne między obozem a Kamieńcem Podolskim, odcinając możliwość wszelkich dostaw (Bitwa pod…, Chocim 1621).
Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny/ Źródło: Wikimedia Commons
18 września na kole generalnym ? zebraniu oficerów zwołanym przez hetmana Chodkiewicza, który był umierający, zdecydowano za przykładem atamana Konaszewicza-Sahajdacznego, by, pomimo tragicznej sytuacji, kontynuować walkę. Turcy następnego dnia zaatakowali, mszcząc się za nocny atak Kozaków, jednak zostali pokonani.
„Portret Stanisława Lubomirskiego w obozie pod Chocimiem 1621″/ (mal. nieznany)/ Źródło: Wikimedia Commons
24 września zmarł Jan Karol Chodkiewicz, przekazując przed śmiercią dowództwo Lubomirskiemu; Litwini nie chcieli mu się podporządkować, ale królewicz Władysław załagodził sytuację (Chocim 1621). Kolejnego dnia Turcy zaatakowali z całą siłą, wiedząc o śmierci hetmana, jednak bezskutecznie; uderzyli drugi raz 28, z takim samym skutkiem.
Po ostatnim szturmie rozpoczęto rozmowy pokojowe z inicjatywy sułtana. Rzeczpospolitą reprezentował Jakub Sobieski oraz Stanisław Żórawiński. 9 października zawarto pokój ? za cenę upominków dla tureckich dygnitarzy Rzeczpospolita uniknęła płacenia daniny na rzecz Porty Otomańskiej, a także zobowiązała się (po raz kolejny) do powstrzymywania wypraw kozackich na tereny tureckie, Turcja zaś miała hamować Tatarów.
Rzeczpospolita w walce pod Chocimiem straciła około 14 tysięcy żołnierzy, Turcja ? około 40 tysięcy.
Skutki
Obrona Chocimia zatrzymała turecki atak. Zwycięstwo okupiliśmy jednak śmiercią Jana Karola Chodkiewicza oraz utratą Inflant, które w tym samym czasie zajął król Szwecji Gustaw II Adolf, mając przewagę liczebną nad siłami hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła.
Bibliografia:
1. Bitwa pod Chocimiem, Chwała oręża polskiego nr 9, 2006, Rzeczpospolita.
2. Podhorodecki Leszek, Chocim 1621, Warszawa, Bellona Spółka Akcyjna 2008, ISBN 978-83-11-11264-3.
3. Podhorodecki Leszek, Jan Karol Chodkiewicz. 1560-1621, Warszawa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1982, ISBN 83-11-06707-4.
