Było to jedno z największych zwycięstw w historii polskiej wojskowości ? zwycięstwo, które nie zostało wykorzystane.
Przyczyny wojny polsko-szwedzkiej
Podstawą do konfliktu Rzeczpospolitej i Szwecji była sytuacja wyznaniowa na terenie Inflant ? terenu spornego. Był to teren w którym dominowały wyznania protestanckie, więc naturalnie ciążył on w stronę luterańskiej Szwecji. Chłopstwo, większość mieszczaństwa oraz część szlachty popierała Szwedów (Podhorodecki).
Zygmunt III Waza (mal. Marcin Kober)/ Źródło: Wikimedia Commons
Bezpośrednią przyczyną był konflikt pomiędzy Zygmuntem III a jego stryjem księciem Karolem (od 1604 roku królem Karolem IX Sudermańskim). Zygmunt III został królem Polski w 1587 roku; zaprzysięgając pacta conventa zobowiązał się odzyskać Estonię. 5 lat później, po śmierci ojca, Jana III Wazy, koronowano go w Uppsali (Wisner). W 1598 roku, po tym jak władzę zaczął przejmować jego stryj, stojący na czele rady regencyjnej, wyprawił się do Szwecji z wojskami pod dowództwem Jerzego Farensbacha; zwyciężył pod Stegeborgiem, ale po bitwie pod Linköping w 1599 roku Riksdag (szwedzki parlament) zdetronizował go, a rok później odebrał prawo do dziedziczenia jego progeniturze.
Stawką, o która toczyła się wojna, była dominacja na Morzu Bałtyckim (dominium Maris Baltici), która umożliwiłaby przejęcie zysków z handlu.
Przebieg konfliktu
W październiku 1599 roku Szwedzi zdobyli Narwę, jednak wojska polsko-litewskie Jerzego Farensbacha odparły przeciwnika; rok później sejm Rzeczpospolitej inkorporował Estonię (Bitwa pod…). Rozpoczęła się wojna, mająca trwać 11 lat.
„Portret Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła” (mal. Marcello Bacciarelli)/ Źródło: Wikimedia Commons
Inflant broniło początkowo niecałe 1,5 tysiąca żołnierzy Jerzego Farensbacha; szlachta koronna i litewska nie spieszyły się do walki (Wisner). Na sejmie zaplanowano zaciągnąć 2,4 tysiąca żołnierzy na służbę; doszły do tego posiłki z Rygi i Kurlandii, pospolite ruszenie oraz Tatarzy litewscy. 14-tysięczne siły szwedzkie (Podhorodecki) zajęły Estonię oraz prawie całe Inflanty, przy wsparciu protestanckiej ludności (Bitwa pod…), pomimo zwycięstwa sił polsko-litewskich pod Kiesią 7 stycznia 1601 roku. 23 czerwca hetman wielki litewski Krzysztof ?Piorun? Radziwiłł, zwyciężył pod Kokenhausen (w bitwie tej uczestniczył Jan Karol Chodkiewicz), pokonując większe siły szwedzkie. Magnaci, na prośbę króla, wsparli wojska w Inflantach swoimi prywatnymi chorągwiami (Podhorodecki). We wrześniu 1601 roku książę Karol zwinął oblężenie Rygi (Urwanowiczowie). Postępy w kampanii utrudniało siłom Rzeczpospolitej dezercje oraz konflikt pomiędzy Krzysztofem Radziwiłłem a Janem Karolem Chodkiewiczem. W połowie sierpnia siły litewskie zmalały do niecałych 1,5 tysiąca żołnierzy (Podhorodecki).
Na przełomie 1601 i 1602 roku do Inflant wkroczyły wojska koronne pod komendą hetmana-kanclerza Jana Zamoyskiego, który w miejsce ?Pioruna? objął naczelne dowództwo siłami Rzeczpospolitej (Urwanowiczowie). Pokonano wtedy Szwedów pod Rewlem w 1602 roku (dowodził Stanisław Żółkiewski) oraz zdobyto szereg twierdz. Podhorodecki i Wisner zwracają uwagę, że Zamoyski popełnił błąd, nie słuchając Farensbacha, który chciał pokonać za jednym zamachem główne siły szwedzkie. Większość kawalerii, zmęczona walką i pogodą, a także zniechęcona brakiem żołdu, wycofała się (Podhorodecki).
Chodkiewicz, któremu Zamoyski zostawił dowództwo pod koniec 1602 roku, pokonał Szwedów pod Rakiborem i zdobył Dorpat (Urwanowiczowie). Na początku 1603 roku miał około 1,5 tysiąca ludzi, nie licząc prawdopodobnie załóg (Wisner). Wielkim sukcesem było zdobycie Dorpatu 13 kwietnia 1603 roku (Podhorodecki). Ciągłym problemem był brak żołdu; żołnierzy Chodkiewicz opłacał swoimi pieniędzmi (Bitwa pod…).
Jan Karol Chodkiewicz (mal. Wojciech Gerson)/ Źródło: Wikimedia Commons
We wrześniu 1604 roku zwyciężył pod Białym Kamieniem, pokonując dwa razy większe siły szwedzkie (Urwanowiczowie). Pod koniec tego roku doszło do buntu nieopłaconych żołnierzy, pod przewodnictwem Aleksandra Lisowskiego, co osłabiło siły Chodkiewicza. Nieopłacone, głodujące wojska utrzymywały się z grabieży; część żołnierzy przeszła do Dymitra Samozwańca (lata 1604-1605 to czas I Dymitriady); w 1605 roku tysiąc żołnierzy zasiliło wojska Chodkiewicza, ponadto porozumiał się on ze skonfederowanym wojskiem (Podhorodecki).
Szwedzi w sierpniu i wrześniu 1605 roku przerzucili kolejne wojska do Inflant; rozpoczęli oblężenie Rygi 23 września (Podhorodecki). Jan Karol Chodkiewicz wyszedł naprzeciw siłom Karola IX, pokonując w dwa dni (25, 26 września) około 100 km (Urwanowiczowie, Podhorodecki – 80 km, Wisner ? 125 km, Bitwa pod… – ponad 100 km). Karol IX nakazał zwinąć oblężenie Rygi i dołączyć się wojskom.
Bitwa pod Kircholmem
27 września doszło do starcia. Przewaga liczebna była po stronie szwedzkiej ? 11 tysięcy żołnierzy (8,5 tysiąca piechoty i 2,5 tysiąca jazdy, 11 dział) przeciwko niecałym 3,5 tysiącom sił Chodkiewicza (1040 piechoty, 2,4 tysiąca jazdy, 7 dział), jednak wojska polsko-litewskie odpoczęły po marszu, a siły szwedzkie miały za sobą nocny marsz w deszczu (Bitwa pod…).
Karol IX ustawił swoje wojska w 4 rzutach, przez co część wojsk nie mogła wziąć udziału w bitwie (Bitwa pod…). Lewym skrzydłem sił Rzeczpospolitej dowodził rotmistrz Tomasz Dąbrowa (husaria), prawym Jan Piotr Sapieha (husaria i ochotnicy), w centrum stała reszta jazdy oraz piechota. Usytuowanie wojsk Chodkiewicza było nieprzyjazne – za nimi płynęła Dźwina, co mogło utrudnić ewentualny odwrót. Za to Szwedzi mieli dogodną pozycję – na wzgórzu, co chroniło przed szarżami wroga (Wisner).
Jan Karol Chodkiewicz w bitwie pod Kircholmem 1605/ Źródło: Wikimedia Commons
Po pojedynkach harcowników, w których przewagę mieli Litwini, Chodkiewicz pchnął lekkie chorągwie lewego skrzydła do ataku, mające sprowokować Szwedów (Podhorodecki). Nakazał ich odwrót (zamarkowany) około 13; poszła za nimi część szwedzkiej piechoty i rajtarów; wtedy ?uciekający? odwrócili się, a centrum Chodkiewicza pod dowództwem Wincentego Wojny (husaria i rajtarzy kurlandzcy) uderzyło na oddziały Karola IX; wsparł go Dąbrowa (Bitwa pod…, Wisner). Sapieha na prawym skrzydle odnosił początkowo sukcesy, pomimo przewagi liczebnej Szwedów; w końcu zatrzymali jego atak, przy wsparciu gwardii królewskiej, ale Chodkiewicz posłał tam jazdę Teodora Lackiego (Podhorodecki, Wisner). Wojska Karola IX uciekły, a on sam został ranny, unikając śmierci dzięki poświęceniu rajtara Henryka Wrede.
Bitwa trwała ponad 3 godziny; Szwedzi stracili 6 tysięcy żołnierzy, siły polsko-litewskie ? 100.
Zaprzepaszczone zwycięstwo
Bitwa pod Kircholmem nie dała wymiernych efektów. Szwedzi przeszli znów do ofensywy w 1607 roku, korzystając z sytuacji Rzeczpospolitej (rokosz sandomierski); Chodkiewicz musiał zdobywać twierdze po raz drugi (Bitwa pod…). Inflanty odpadły od Rzeczpospolitej w 1621 roku.
Bibliografia:
