27 września 1533 roku urodził się Stefan Batory, uważany za najlepszego polskiego króla elekcyjnego.
„Portret króla Stefana Batorego” (mal. Marcin Kober)/ Źródło: Wikimedia Commons
Dzieciństwo i młodość
Urodził się w Siedmiogrodzie w Somlyó. Jego rodzicami byli: wojewoda siedmiogrodzki, również Stefan oraz Anna Katarzyna z rodu Telegdich. Przyszły król Polski był trzecim synem; rok po jego narodzinach, ojciec zmarł. Młodego Batorego wychowywał jego najstarszy brat ? Andrzej, który znalazł pomoc u Jerzego Martinuzziego, zakonnika pochodzącego z Chorwacji (Besala).
Na jego wychowanie miała wpływ matka ? dobrze wyedukowana katoliczka. Posłany został na naukę do arcybiskupa Esztergomu Pawła Várdaya, który w Wiedniu przedstawił go cesarzowi Ferdynandowi Habsburgowi. Młody Batory odwiedził Półwysep Apeniński; prawdopodobnie studiował krótko na padewskiej uczelni.
Kariera wojskowa i polityczna
W wieku siedemnastu lat powrócił do Siedmiogrodu, gdyż zbliżały się tam tureckie wojska; doszło do wojny stronników Martinuzziego, biskupa waradyńskiego, z Turkami – duchowny chciał z pomocą Habsburgów odzyskać ziemie zagarnięte przez Portę. Izabela Jagiellonka, wdowa po Janie Zápolyi, nie zgadzając się na to, wyemigrowała w 1551 roku. Stefan Batory zaczął służbę wojskową w prywatnym poczcie Andrzeja Batorego z Ecsed (dalekiego krewnego), który jednak był wrogiem jego najstarszego brata. Po nieudanej wojnie, Stefan pogodził się z bratem, który umacniał swoją domenę wokół Somlyó (Besala).
W 1556 roku przywitał powracającą z wygnania Izabelę Jagiellonkę. W 1559 został dowódcą twierdzy Waradyn. Pierwszą swoją bitwę, w której dowodził, pod zamkiem Hadad 4 marca 1562 roku, podczas wojny ze stronnikami Habsburgów, przegrał (Olejnik). Pomimo tego jego ród stawał się coraz ważniejszy, a on sam został pierwszą osobą po królu Janie Zygmuncie ? synu Izabeli Jagiellonki.
Batory posłował do Wiednia w 1563 roku, by podpisać pokój z cesarzem i uzyskać dla Jana Zygmunta tytuł „księcia Węgier”, jednak bezskutecznie, gdyż tego samego roku na króla Węgier w Pozsonie (dzisiejsza Bratysława), został koronowany Maksymilian Habsburg (Besala). W kolejnej wojnie z prohabsburskim stronnictwem Batoremu udało się odnieść szereg zwycięstw (Olejnik).
Podczas negocjacji pokojowych z Habsburgami został uwięziony; wypuszczono go po 2 latach. Wtedy to Batorowie z Somlyó utracili przywileje króla, będącego pod wpływem Kaspra Bekiesza (Besala). Po bezpotomnej śmierci syna Jana Zygmunta w 1571 roku, Siedmiogród, według umowy z Habsburgami, miał zostać przyłączony do ich ziem.
Władca Siedmiogrodu
Po śmierci Jana Zygmunta Stefan Batory zyskał zgodę Turcji na zostanie księciem Siedmiogrodu. Cesarz austriacki chciał tylko hołdu nowego władcy, pomimo starań Bekiesza o ten tytuł dla siebie. Szlachta wybrała Batorego 25 maja 1571 roku.
Kacper Bekiesz/ Źródło: Wikimedia Commons
Batory wyparł Bekiesza z zamków darowanych mu przez Maksymiliana Habsburga (Huszt i Fogaras), pokonał podburzonych przez Bekiesza Szeklerów, a w końcu pokonał go w bitwie nad rzeką Maros 10 lipca 1575 roku i przejął jego majątek.
Podczas swojego panowania w Siedmiogrodzie Batory starał się o pogodzenie wielu wyznań w swoim państwie; było to konieczne, by zachować jedność kraju. Umacniał jednak rolę Kościoła Katolickiego oraz swoją władzę.
Starania o koronę polską
Batory mając wsparcie Turcji oraz rodu Zborowskich (zwłaszcza banity Samuela) postanowił kandydować do tronu polskiego. W sierpniu 1575 roku wysłał do Polski lekarza Jerzego Blandratę, który kaptował pieniędzmi sojuszników. Elekcję, w atmosferze sporów, przerwano, a nową wyznaczono na 3 października 1575 roku do Warszawy. Wtedy to zaprocentowało zwycięstwo Batorego nad Bekieszem, które przysporzyło mu poparcie szlachty.
Z 3 października przełożono elekcję na 7 listopada. Zjechały się wtedy poselstwa obcych mocarstw, których kandydaci pretendowali do polskiego tronu. Blandrata opiewał cnoty Batorego i bronił go przed zarzutami. Senatorzy w większości popierali Habsburgów. Szlachta za to była nastawiona antyhabsbursko, chcąc ?Piasta?, czyli Polaka na króla. Kandydatem szlachty, wobec rezygnacji innych, została, nie bez wsparcia Jana Zamoyskiego, Anna Jagiellonka. Wtedy padła propozycja, by jej mężem został Stefan Batory. Tak wybrano obydwoje. 12 grudnia senatorzy wybrali na króla Maksymiliana II Habsburga.
Cesarz próbował skłonić Batorego do rezygnacji z tronu Rzeczypospolitej. Batory nie zrezygnował, lecz listami pozyskał sobie szlachtę, która zwołała pospolite ruszenie i wtargnęła do Krakowa. Oddziały opłacone jego pieniędzmi, wkroczyły do Krakowa i Lwowa. Po jego stronie stanął Jan Zamoyski, który miał poważanie wśród szlachty; pojechał on nawet do Wiednia, by prosić cesarza o rezygnację z korony polskiej (Besala).
Na tronie siedmiogrodzkim Batoremu udało się osadzić jego brata, Krzysztofa. 8 lutego 1576 roku w kościele w Meggyes Batory zgodził się przestrzegać wszystkich praw Rzeczypospolitej i zaręczył się z Anną Jagiellonką; pomimo tego pozycja Batorego nie była pewna – Maksymilian miał nadal wielu stronników w Rzeczypospolitej: prymasa Jakuba Uchańskiego, biskupów oraz senatorów (Besala).
Batory szedł do Rzeczypospolitej przez Mołdawię z wojskiem liczącym 3 (Besala) lub 6 (Olejnik) tysięcy żołnierzy. Pomimo lichego przywitania nad Prutem, rzeką graniczną, podczas drogi dołączały do niego rozentuzjazmowane tłumy szlachty (Besala). Po wizycie w Śniatyniu zbliżał się do Lwowa, miasta prohabsburskiego, które pomimo tego przywitało go godnie. Wraz z elektem przybył banita Samuel Zborowski. Nowego króla nie poparła Litwa oraz kresy południowo-wschodnie (Besala). Wpływy Habsburgów nadal były silne.
24 kwietnia rozpoczął się sejm koronacyjny (Besala). Nad Rzeczpospolitą wisiało widmo wojen: z Habsburgami oraz domowej. Prymas nie uznał Batorego za króla, a jako jedyny mógł przeprowadzić koronację. Dzień później sejm stwierdził, że Batory będzie koronowany przez biskupa Stanisława Karnkowskiego. Stało się to 1 maja 1576 roku. Na ceremonii brakowało wielu magnatów i większości wyższego duchowieństwa (Olejnik). Podczas niej doszło do incydentu: przedstawiciel Litwy krzyknął, że nie zgadza się ona na wybór Batorego. Wybryk ten nie miał żadnych skutków.
Początki panowania – wojna z Gdańskiem
Pozycja wyjściowa Batorego była trudna: Olbracht Łaski, popierający Austrię, szykował się do buntu, Prusy ciążyły ku Habsburgom (Besala). Pozytywny akcent stanowił przyjazd posłów litewskich. Olbracht Łaski, sprzeciwiający się Batoremu, od 11 sierpnia 1574 roku zajmował twierdzę Lanckoronę, umacniał się zjednując sobie szlachtę. 24 maja 1576 roku Batory zdobył zamek. Zrobił to bez zgody sejmu.
W końcu Litwa oraz Prusy zaakceptowały Batorego – Prusy bez Gdańska. 27 sierpnia 1576 roku hołd nowemu królowi złożyły Toruń i Elbląg, ten drugi z powodu niechęci do Gdańska z którym konkurował. Gdańsk, największe i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej, popierało Habsburgów. 15 września Batory ogłosił blokadę miasta; 20 ogłoszono je zbuntowanym, po zignorowaniu wezwania przed sąd królewski (Besala). W bitwie pod Lubieszowem 17 kwietnia 1577 roku siły Zborowskiego (około 2347 piechoty i jazdy) pobiły kilkukrotnie większe wojska gdańskie. Batory w czerwcu zebrał, pomimo trudności (sejm w Toruniu nie dał pieniędzy na prowadzenie wojny), około 11 tysięcy wojska oraz 22 działa (Olejnik). W końcu w grudniu, po nieudanej dla króla kampanii, udało się doprowadzić do zgody (mediatorów przysłano z Rzeszy) ? Gdańsk miał zapłacić m.in. 200 tysięcy złotych oraz przysiąc wierność królowi, w zamian Batory potwierdzić wcześniejsze przywileje miasta (Olejnik).
Wojny z Moskwą
Iwan IV Groźny/ Źródło: Wikimedia Commons
Iwan IV Groźny, jeszcze za czasów panowania Zygmunta II Augusta, zajął część Inflant oraz Połock. Kilka miesięcy przed koronacją Stefana Batorego poszerzył swoje zdobycze w Inflantach. Nowy król zobowiązał się podpisując pacta conventa odzyskać te ziemie. Podczas jego walk z Gdańskiem Moskale zdobywali kolejne twierdze w Inflantach, jednak podjęta wojna podjazdowa przez Rzeczpospolitą pozwoliła na odzyskanie niektórych miast.
Na początku 1578 roku podczas sejmu uzyskał 200 tysięcy złotych od Jerzego Fryderyka Hohenzollerna w zamian za hołd i uznanie jego władzy w Prusach Książęcych. Uchwalono również podatki na wyprawę wojenną. Podczas zbierania pieniędzy nie obyło się bez trudności. Uzyskał neutralność Tatarów, by mieć swobodę działania na północy oraz wsparcie posiłków siedmiogrodzkich, pod dowództwem niedawnego wroga, Kaspra Bekiesza.
Wojna rozpoczęła się na latem 1579 roku, poprzedzona rajdem jazdy pod dowództwem hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła (Olejnik). Na wyprawę połocką Batory zebrał ponad 41 tysięcy żołnierzy, jednocześnie na południu działały nieliczne siły dywersyjne, które zaatakowały Siewierszczyznę (Olejnik). Połock, po wcześniejszym zajęciu mniejszych twierdz, zdobyto 30 sierpnia 1579 roku; oblężenie zaczęło się 11 sierpnia. Następnie zdobyto Sokół, a potem Suszę i Nieszczeredę 6 i 13 listopada. Po zakończonej kampanii Batory rozdał nagrody pieniężne oficerom i żołnierzom oraz stanowiska magnatom (Olejnik). Na terenach połocczyzny zostawił około 18 tysięcy wojska.
Na sejmie 1579 roku znów uchwalono podatki na wojsko w celu kontynuacji wojny; dodatkowo dołożyć miało się też duchowieństwo, a dzierżawcy królewszczyzn zapłacić dodatkowe kwoty (Olejnik). Kolejna kampania rozpoczęta latem 1580 roku, wymierzona była w Wielkie Łuki; częścią wojsk dowodził Jan Zamoyski. Najpierw zdobyto Wieliż, potem Uświatę. Pod Wielkimi Łukami zebrał 48 tysięcy żołnierzy (Olejnik). 4 września zdobył Wielkie Łuki, a 29 września Newel. Spalono Toropiec, a Zawołocze Zamoyski zajął pod koniec października.
Na sejmie obradującym na początku 1581 roku udało się Batoremu uzyskać od szlachty pieniądze na trzecią już kampanię. Podczas niej Jan Zamoyski został mianowany hetmanem wielkim koronnym. Jako cel wyznaczono zdobycie Pskowa. 21 sierpnia zdobyto Ostrów, a 24 wojska Batorego stanęły pod Pskowem. Oblężenie było trudne dla strony polsko-litewskiej ? szturmy nie udawały się, brakowało prochu i amunicji, ceny rosły, zalegano z żołdem. Największym problemem była jednak zima. W końcu doszło do rozejmu w Jamie Zapolskim 15 stycznia 1582 roku, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Inflanty i Połock, zrzekając się nabytków drugiej kampanii.
Samuel Zborowski/ Źródło: Wikimedia Commons
Sprawa Zborowskiego
Zborowscy, którzy przyczynili się do wyboru Batorego na króla, uważali, że nie wynagrodził ich wystarczająco ? nie zdjął banicji z Samuela, nie nagradzał stanowiskami. Przeciwko Batoremu knuł Krzysztof Zborowski. Przedstawiciele rodu zmówili się przeciwko królowi i Zamoyskiemu, chcąc ich zabić. Batory nakazał pojmanie Samuela; w końcu 11 maja 1584 roku został on schwytany, a 26 maja ścięty. Wykonanie wyroku podkopało autorytet króla i Zamoyskiego u szlachty. Przyczyniła się do tego również kampania propagandowa mszczących się Zborowskich.
Reformy
Stefan Batory podczas swojego panowania założył Akademię Wileńską (1578 rok) oraz mennicę państwową (Oblężenie…). Jednak najważniejsze były reformy wojskowe. Batory kładł nacisk na rozwój piechoty oraz artylerii; utworzył formację piechoty wybranieckiej ? prekursorskiej pod względem jednolitości umundurowania.
Koniec panowania
W 1585 roku wypłynął projekt krucjaty przeciwko Turcji, w którym miałaby uczestniczyć Rzeczpospolita. Batory jednak nie chciał w niej uczestniczyć, gdyż zależało mu na dobrych stosunkach z Portą Otomańską. Pomimo tego wziął udział w przygotowaniach planu wojny. Działał również na polu połączenia unią personalną Rzeczypospolitej i Moskwy, po śmierci syna Iwana IV, Fiodora. Planował wyprawę na Moskwę, którą przerwała jego śmierć 12 grudnia 1586 roku.
Ocena
Stefan Batory był wybitnym dowódcą wojskowym. Jego największym osiągnięciem było odzyskanie utraconych za czasów Zygmunta II Augusta ziem. Za jego panowania kresy południowo-wschodnie były wtedy stosunkowo bezpieczne. Wspierał rozwój szkolnictwa. Pomimo niewątpliwych sukcesów, Besala zauważa wady panowania Batorego: konflikty ze szlachtą, faworyzowanie Węgrów, brak dostatecznej uwagi dla spraw prowincji pruskiej (wojna z Gdańskiem). Karol Olejnik uważa, że Batory ?był (?) najwybitniejszym królem elekcyjnym (cytat z tyłu książki)?.
Bibliografia:
Besala Jerzy, Stefan Batory, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy 1992, ISBN 83-06-02253-X.
Oblężenie Pskowa, Zwycięstwa oręża polskiego nr 5, 2006, Rzeczpospolita.
Olejnik Karol, Stefan Batory, Warszawa, Oficyna Wydawnicza RYTM 2013, ISBN 978-83-7399-540-6.
