Piramida hierarchii w kapitalizmie według środowisk lewicowych

Rozwój gospodarki kapitalistycznej w I połowie XIX wieku

Kapitalizm  to system społeczno-gospodarczy oparty na własności prywatnej, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach (XVI w.), Anglii (XVII w.), Francji (XVIII w.), a później w innych krajach Europy i świata. Procesy gospodarcze w kapitalizmie są regulowane w  dominującym stopniu przez rynki: dóbr i usług, pracy oraz kapitałowy. Najważniejszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społeczno-gospodarczych jest zdolność do ciągłego generowania i szybkiego upowszechniania zmian we wszystkich sferach życia społecznego: technice, gospodarce, polityce. Pojęcie kapitalizmu  rozpowszechniło  się  w  II  poł.  XIX w.,  w  związku z pracami Karola  Marksa.

Kapitalizm wolnokonkurencyjny to etap w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Przypadający na lata 1830-1870, gdy triumfowała doktryna liberalizmu gospodarczego Adama Smitha i  Davida Ricardo która głosiła samoregulujące właściwości wolnej konkurencji, która sprawnie łączyła interesy indywidualnych kapitalistów (producentów) z interesami społeczeństwa (konsumentów).  Gwarantowała ona optymalny rozwój gospodarczy, rozumiany jako najwłaściwsze rozmieszczenie kapitału i pracy między różne dziedziny wytwórczości.

parowóz Rocket

parowóz Rocket

Kapitalizm wolnokonkurencyjny charakteryzował się ingerencją państwową w życie gospodarcze, która była stosunkowo niewielka, a przedsiębiorcy kapitalistyczni dysponowali dużą swobodą w podejmowaniu decyzji gospodarczych (zwłaszcza w Anglii). W każdej gałęzi przemysłu istniała duża liczba konkurujących ze sobą przedsiębiorstw. Ich rozmiary były niewielkie, podobnie jak różnice w wielkości kapitału, jakim przedsiębiorstwa te dysponowały. Żadne z przedsiębiorstw nie miało dominującej pozycji na rynku (nie było w stanie wyznaczyć wysokości ceny produkowanego przez siebie towaru). Cena stanowiła efekt żywiołowej gry sił rynkowych i aktualnego kształtowania się popytu oraz podaży, która również decydowała o wielkości produkcji. Między przedsiębiorstwami toczyła się ostra walka konkurencyjna. Poważniejsze zmiany w popycie i podaży, zwłaszcza w okresie kryzysów gospodarczych, prowadziły do masowych bankructw. Nieustannie dokonywał się proces likwidacji jednych   i powstawania innych przedsiębiorstw. Kapitały przepływały swobodnie z gałęzi gospodarki mniej rentownych do gałęzi  o wyższym poziomie rentowności. O łatwości przenoszenia kapitału z jednej dziedziny do innej decydował w miarę uniwersalny park maszynowy oraz stosunkowo niewielkie rozmiary kapitału potrzebnego do założenia nowej jednostki gospodarczej.

Opatowek manufaktura Fiedlera

Opatowek manufaktura Fiedlera

Cechą charakterystyczną kapitalistycznego sposobu produkcji jest jego nierównomierny rozwój. Wzrost produkcji przerywany jest mniej lub bardziej gwałtownymi, cyklicznie występującymi kryzysami gospodarczymi. Wahania różnych mierników ekonomicznych charakteryzujących poziom koniunktury oddaje cykl koniunkturalny.

Cykl koniunkturalny to zjawisko cyklicznych zmian aktywności gospodarczej, mierzone poziomem: produktu narodowego brutto, zatrudnienia, cen, wielkości eksportu i importu, wskaźników rynku kapitałowego, nakładów inwestycyjne i zapasów przedsiębiorstw, dochodów i wydatków ludności, obrotów i zysków przedsiębiorstw, w  określonej jednostce czasu. Jeśli bierzemy pod uwagę cykle trwające przeciętnie 8-10 lat, związane ze zmianami wydatków inwestycyjnych, PKB, inflacją i bezrobociem, to mówimy  o cyklu Juglara (inaczej cyklu klasycznym lub głównym) ? od nazwiska francuskiego ekonomisty Clementa Juglara, który jako pierwszy opisał to zjawisko w 1862 r.

Fazy cyklu koniunkturalnego:

Kryzys ? maleją  ceny towarów i papierów wartościowych; produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt; rośnie bezrobocie.

Depresja ? koniec spadków głównych wskaźników życia gospodarczego; stabilizują się one na niskim poziomie.

ożywienie ? rosną ceny towarów i papierów wartościowych; produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt; maleje bezrobocie.

rozkwit ? koniec wzrostów głównych wskaźników życia gospodarczego, stabilizują się one na wysokim poziomie.

Główne przyczyny kryzysów gospodarki kapitalistycznej w XIX w.(pierwszy kryzys wybuchł w 1825 r. w Anglii i trwał do 1832 r. kolejne w latach: 1836-1839, 1846-1847, 1857-1858, 1866, 1873-1880, 1890, 1900 ) to przekroczenie popytu na dane dobra (nadprodukcja). Wstrzymana produkcja rodziła spadek zapotrzebowania na siłę roboczą, co z kolei powodowało zmniejszenie zatrudnienia i produkcji, spadek obrotów handlowych  i bankructwa kupców oraz niewypłacalność kapitalistów i upadek banków. Siła nabywcza konsumentów była niewspółmiernie mała do skali podaży. Dążenie kapitalistów do maksymalizacji zysku ograniczało wzrost płac, decydujących  o sile nabywczej społeczeństwa. Częste nieurodzaje, pociągające za sobą wzrost cen żywności, i spadek popytu  na artykuły przemysłowe.

Społecznymi skutkami rozwoju gospodarki kapitalistycznej w I połowie XIX wieku było  utrwalenie się nowego sposobu stratyfikacji społeczeństwa ? podziału na klasy społeczne, i rozwój nowych klas społecznych, stanowiących zasadnicze części społeczeństwa kapitalistycznego: proletariatu, czyli ludzi nie mających majątku i żyjących ze sprzedaży swej siły roboczej, zwłaszcza robotników fabrycznych, oraz burżuazji, czyli właścicieli środków produkcji (kapitału).

Maszyna parowa była symbolem rewolucji przemysłowej

Maszyna parowa była symbolem rewolucji przemysłowej

Plaga bezrobocia i nędzne warunki bytowania robotników. Zasada wolnej konkurencji oznaczała traktowanie pracowników najemnych według woli właściciela zakładu pracy ustalającego dowolnie: czas pracy (zazwyczaj 12-16 godzin), regulamin pracy (brak zabezpieczeń socjalnych dla pracowników, praktyka masowego zatrudniania kobiet i dzieci, te ostatnie w przemyśle włókienniczym pracowały od 5 roku życia, a w kopalniach ? od 7.), wysokość płacy (pensje utrzymywały się na poziomie zapewniającym zaledwie minimum egzystencji).

Szerzenie się zjawisk patologicznych (przestępczość, alkoholizm, prostytucja) oraz chorób zakaźnych (gruźlica) w osiedlach robotniczych.

Postępy urbanizacji.

Przemiany w strukturze zawodowej ? proletariat rekrutował się spośród pracowników manufaktur, zrujnowanych przez przemysł fabryczny rzemieślników (np. tkaczy, przędzarzy, farbiarzy), rugowanych ze wsi chłopów.

Wystąpienie luddyzmu ? ruchu robotniczego w Anglii w latach 1811-1817, którego członkowie niszczyli maszyny w większych centrach przemysłowych jako źródło niskich zarobków i bezrobocia. Za jego przywódcę uchodzi Nedd Ludd. Później luddyzm wystąpił w Europie kontynentalnej (Francja, 1830-1831; Śląsk, 1844).

Luddysta (karykatura)

Luddysta (karykatura)

Walka o ustawodawstwo pracy (np. w Anglii powołano do istnienia państwowe inspekcje fabryczne w 1833 r.).

Początki działalności politycznej proletariatu poprzez narodziny ruchu związkowego (np. w Anglii po 1824 r.) i socjalistycznego (w ramach tzw. socjalizmu utopijnego).

Źródło fot.: Wikimedia Commons

Student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji ( kierunek ? Prawo). Interesuje się historią, a szczególnie starożytnością, która dała początek cywilizacji. Ponadto militarystyką, botaniką, polityką międzynarodową oraz aktualnymi wydarzeniami politycznymi i gospodarczymi, a także bezpieczeństwem międzynarodowym.