Cesarstwo Bizantyjskie (inaczej cesarstwo wschodniorzymskie, popularnie Bizancjum) to państwo istniejące w latach 395-1453, ze stolicą w Konstantynopolu (przed 330 r. Byzantion).
Po 476 r. Bizancjum stanowiło kontynuację tradycji cesarstwa zachodniorzymskiego. Przy czym wpływy greckie i orientalne doprowadziły w VII w. do uformowania się jego odrębnego charakteru ustrojowego i kulturowego.
W latach swojej świetności, które przypadały na połowę VI wieku, u szczytu zasięgu posiadłości Bizancjum obejmowały:
Periodyzacja dziejów Bizancjum według modelu tradycyjnego dzieli się na okres wczesny, środkowy i późny.
Okres wczesny zaczyna się od podziału imperium przez Teodozjusza I Wielkiego w roku 395. Nie ma jednej daty, która wyznacza koniec tego okresu. Podawane przez historyków lata wiążą się z wydarzeniami takimi jak:
Ostatnie z wymienionych wydarzeń, czyli zakończenie sporu o stosunek do ikon, daje początek kolejnemu etapowi – okresowi środkowemu. Okres ten trwa do klęski zadanej Romanowi IV Diogenesowi przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikert (1071 r.) lub do zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców podczas IV krucjaty (1204 r.).
Następny etap historii, okres późny, trwał do zdobycia Konstantynopola przez Turków Osmańskich. Wydarzenie to miało miejsce w 1453 r.
Cesarstwo Bizantyńskie u szczytu swojego zasięgu w okresie pełnego średniowiecza (1025 r.)
Istnie drugi, nieco inny model periodyzacji dziejów Bizancjum. Jest to tzw. model alternatywny, który dzieli czas istnienia Cesarstwa na 5 etapów. Należą to nich:
Poniższa tabela przedstawia daty panowania poszczególnych dynastii bizantyjskich.
Lata panowania poszczególnych dynastii w Bizancjum
Cesarstwo Bizantyjskie posiadało uporządkowaną strukturę polityczną i administracyjną. Najważniejszą osobą w państwie był cesarz, a najważniejszą jednostką – senat.
Na czele cesarstwa stał cesarz (od 629 r. formalnie jako basileus), teokratyczny (z gr. isoapostolos – równy apostołom) monarcha absolutny i uniwersalny (z gr. theios pantocrator – boski władca wszechświata), najwyższy wódz i prawodawca.
Cesarza wybierał senat (który mu podlegał), przy aklamacji wojska i ludu.
Senat Cesarstwa Bizantyjskiego spełniał jednocześnie dwie funkcje: był radą miejską stolicy cesarstwa oraz zgromadzeniem politycznym. Dokonywał też elekcji cesarza.
Senat zajmował stanowisko w kluczowych dla państwa kwestiach – zwykle w sprawach polityki zagranicznej. Jednak robił to tylko wówczas, gdy zezwolił mu na to cesarz.
W myśl doktryny cezaropapizmu, podporządkowani cesarzowi byli również patriarchowie Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy).
Na pierwszym szczeblu centralnego aparatu urzędniczego znajdowali się wyżsi rangą ministrowie cesarscy (logoteci). Byli to:
Główny kontroler (sekellarios) nadzorował dostojników skarbowych. Podlegali mu:
Ogień grecki, po raz pierwszy użyty przez bizantyńską flotę podczas wojen z Arabami (ilustracja z manuskryptu kroniki Jana Skylitzesa znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Madrycie)
Wielkiemu logotetowi podlegali niżsi rangą ministrowie cesarscy. Wśród nich pierwszy sekretarz (proto a secreti) kierował kancelarią cesarską.
Do kancelarii cesarskiej należeli:
Prefekt Konstantynopola administrował stolicą oraz dbał o to, aby panował w niej ład i bezpieczeństwo.
Biura poszczególnych ministrów zwały się secreta lub logothesia.
Szczebel lokalny aparatu urzędniczego złożony był z egzarchatu, wydzielonego na danym obszarze. Egzarchat podlegał władzy egzarchy, czyli namiestnika cesarskiego (utworzono: Egzarchat Raweński i Egzarchat Afrykański Dyrekcji Wschodniej i Zachodniej).
Temy, inaczej prowincje, były jednostkami administracyjnymi. W X w. istniało ich 31.
Temy miały swoich wielkorządców, zwanych strategos, comes, dux, pronoetikos. Na ich czele stał katepan, który dowodził miejscowymi siłami zbrojnymi, a także kierował administracją cywilną, wymiarem sprawiedliwości i sprawami finansowymi.
Najniższym szczeblem w administracji lokalnej Cesarstwa Bizantyńskiego była kleizura. Były to niewielkie okręgi wyodrębniane na pograniczu, skupione wokół istniejących tam twierdz.
Justynian I Wielki objął władzę cesarską z jednym, głównym założeniem, którym było Renovatio Imperii Romanorum(niekiedy również Restauratio Imperii Romanorum – z łac. odnowa Cesarstwa Rzymskiego), czyli mniej lub bardziej spójny program mający na celu przywrócić Cesarstwo Rzymskie monarchii uniwersalnej.
Chodziło więc o stworzenie monarchii, która obejmuje cały świat zamieszkały przez wszystkich chrześcijan mieszkających zarówno na wschodzie, jak i po stronie zachodu. Taka monarchia, jako byt polityczny, miała odwzorowywać na Ziemi ład boski – poprzez działania zarówno w sferze stosunków politycznych, jak i kulturowych, obejmując jak największe terytoria.
Właśnie taki plan był wysunięty i realizowany w epoce wczesnego średniowiecza przez kilku innych władców, kolejno:
Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie
Justynian Wielki realizował program Renovatio Imperii Romanorum poprzez wprowadzenie szeregu ważnych zmian:
W późniejszych latach, w ramach mecenatu, Justynian I Wielki ufundował liczne budowle użyteczności publicznej, np. bazylikę Hagia Sophia w stolicy (532-537).
Pod rządami cesarza propagowana była też twórczość w języku greckim. Nastąpiło też wiele ważnych zmian, które wpłynęły na losy cesarstwa.
Bazylika Hagia Sophia, ufundowana przez cesarza Justyniana I Wielkiego
Justynian I Wielki napotkał pewne problemy na drodze realizacji swego programu.
W czasie rządów cesarza stosunki z Persją nie układały się najlepiej. Konflikt zbrojny z lat 527-532 o wpływy na Kaukazie, sukces Belizariusza pod Dary (530 r.) a także klęska pod Callinicum (531 r,) osłabiły granice cesarstwa.
W kolejnych latach miał miejsce konflikt zakończony wiecznym pokojem (w 532 r.), konflikt zbrojny o Syrię (540-562 r.) i zburzenie Antiochii (540 r.). Pokój zawarty w 562 r. przyznawał Persom część rzymskiej Mezopotamii i wysokie odszkodowania.
W latach 533-534 Cesarstwo Bizantyjskie interweniowało zbrojnie w Afryce, w odpowiedzi na obecność Wandalów. W kolejnych latach miał miejsce sukces Belizariusza pod Hadrumetum (533 r.) i odzyskanie prowincji Afryka.
Napięte stosunki z Ostrogotami doprowadziły do interwencji zbrojnej Bizancjum na Sycylii, w Italii (Belizariusz) i Dalmacji (Mundus) w latach 534-540.
Ostrogoci, po kapitulacji Rawenny (540 r,), jako sprzymierzeńcy Rzymu, mieli odejść na ziemie leżące na północ od Padu.
W kolejnych latach miały miejsce: interwencja zbrojna Cesarstwa Bizantyńskiego w Italii w 552 r. oraz sukces Narsesa pod Busta Gallorum (Tadinae).
Pod rządami cesarza Justyniana nastąpiło również odzyskanie Italii, odebranej ponownie przez Ostrogotów po 541 r. Likwidacja ich punktów oporu przeciągnęła się aż do 562 roku.
Napięte stosunki z Wizygotami skutkowały interwencją zbrojną w Hiszpanii w latach 550-552, która przełożyła się na odzyskanie przez Liboriusza południowej części Półwyspu Iberyjskiego (tzw. Betyki).
Sytuacja terytorialna Cesarstwa Bizantyjskiego na przestrzeni wieków podlegała zmianie (VI-XIV w.). Powodem były wojny i interwencje zbrojne, prowadzone w odpowiedzi na zagrożenia ze strony innych państw.
Za panowania cesarza Justyniana Wielkiego przeprowadzono udaną akcję rewindykacyjną. Poza granicami Cesarstwa pozostały jednak: Brytania, Galia, większość Hiszpanii (zorganizowane w niezależne państwa) i część Mezopotamii, zdobyta przez Persję w 562 r.
Konstans II utracił Betykę na rzecz Wizygotów (642 r.), Syrię i Palestynę (636 r.), Egipt (640-645 r.), Libię (643-647 r.) i Cypr (649 r.) na rzecz Arabów, część Italii na rzecz Longobardów (568 r.), a także część Bałkanów na rzecz Słowian (582 r.).
Bazyli II Bułgarobójca ma na swoim koncie odzyskanie Krety (961 r.), Cypru (964 r.) i części Syrii (969 r.). Uzyskał też części Armenii i Gruzji (po 1020 r.) kosztem Arabów oraz dużą część Bałkanów w wyniku likwidacji Carstwa Bułgarii (1018 r.). Cesarzowi udało się także ponownie włączyć do granic państwa część południowej Italii (kosztem Longobardów w 1018 r.).
Cesarz Bazyli II Bułgarobójca
Jan II utracił południową Italię na rzecz Normanów włoskich (1059-1071 r.), znaczną część Azji Mniejszej (Anatolii, 1063-1077 r.) i część Syrii (1085) r. na rzecz Turków Seldżuckich – a także część Syrii i Cylicji na rzecz Królestwa Małej Armenii (1080 r.).
Michał VIII utracił północną część Bałkanów w następstwie uniezależnienia się Bułgarii (1185-1187 r. – powstało państwo bułgarskie) i Serbii (1187-1190).
W czasach jego panowania nastąpiła też utrata większej części Grecji na rzecz drobnych łacińskich państewek (1204 r.) i utrata części Anatolii na rzecz seldżuckiego Sułtanatu Ikonium (1207).
Jan VI Kantakuze utracił resztę Anatolii na rzecz Emiratu Turków Osmańskich (1299-1337 r.) oraz innych emiratów poseldżuckich, które powstały po rozpadzie Sułtanatu Ikonium (po 1307 r.). W latach 1334-1345 nastąpiła utrata Macedonii, Albanii, Epiru i Tesalii na rzecz Serbii.
Cesarstwo Bizantyńskie w roku 650, po stracie wszystkich południowych prowincji oprócz Egzarchatu Kartaginy
Źródło fot.: Wikimedia Commons