?IRA? – ?Irish Republican Army?, na język polski tłumaczy się jako ?Irlandzka Armia Republikańska?. Często w utartym schemacie kojarzona z zamachami terrorystycznymi. Uważa się ją za formację zbrodniczą, zwłaszcza przez działania jej odłamów (PIRA, RIRA) która dokonywała m.in. zamachów bombowych na ludności cywilnej w Irlandii Północnej w latach ?60-?90 XX w. ? jednak? nie zawsze tak było.
Pod koniec XVIII w. Irlandia w wielu aspektach ekonomicznych i gospodarczych traktowana była przez Imperium Brytyjskie jako kolonia. Przykładem niech będzie polityka anglicyzacyjna Irlandii (tj. dominacja języka angielskiego w każdej dziedzinie życia), gdzie na dobrą sprawę zakończyła się dopiero w latach 20 XX w., co w konsekwencji doprowadziło do dramatycznej sytuacji języka irlandzkiego – języka gaelickiego (tzw. gaelicki irlandzki). Na chwilę obecną mało który Irlandczyk posługuje się biegle swoją ojczystą mową – częściej korzysta z języka swojego dawnego ?ciemiężyciela?. (Język Irlandzki istnieje w mowie żywej w formie anegdot i pojedynczych zwrotów).
W historii wielokrotnie zdarzało się, że wykorzystywana ludność (naród) buntowała się przeciwko swojemu ciemiężycielowi. Do pakietu zagadnień ?buntów? trafia właśnie także irlandzki niepodległościowy republikanizm, który związany jest z genezą IRA.
Pierwszą personą związaną z irlandzkim republikanizmem był Teobald Wolfe Tone. Miał on bezpośrednie powiązania z francuskimi jakobinami i to właśnie od nich zaczerpnął idee republikanizmu, którą chciał wdrożyć w irlandzki ruch niepodległościowy. Wywołał on przy pomocy organizacji o nazwie: ?Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków? powstanie w Irlandii (w historii określa się je jako ?Rebel 1798?). Powstanie Tone?a zostało zgniecione przez Brytyjskie Imperium.
Północno-irlandzki mural przedstawiający persony związane z irlandzkim republikanizmem. Po prawej stronie Theobald Wolfe Tone / Źródło: Wikimedia
Pomimo klęski rebelii roku 1798 r. pamiętać trzeba, że ?Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków? jako pierwsze stworzyło program polityczny w celu utworzenia ?Republiki Irlandzkiej?. Celem organizacji po odzyskaniu niepodległości i całkowitego oderwania się od wpływów angielskich miało być wprowadzenie demokratycznego programu, tzn.: zrównanie wszystkich ludzi mieszkających w Irlandii wobec prawa, udzielenie głosu wyborczego wszystkim mężczyznom bez względu na majątek i ich dochód. Uwzględniając ówczesne czasy (koniec XVIII w.) był to program bardzo radykalny.
Warto także podkreślić fakt, że walka o niepodległość Irlandii od tej chwili wiązała się nierozerwalnie z republikanizmem, np. wszystkie XIX-wieczne irlandzkie zrywy niepodległościowe: Robert?a Emmeta z 1803 r., Młodej Irlandii z 1848 r., Fenian z 1867 r., miały na celu stworzenie niepodległego bytu państwowego pod nazwą ?Republika Irlandzka?. Odrzucano monarchię jako system polityczny ?nie pasujący do Irlandczyków?. Do tej spuścizny przez całe swoje istnienie odwoływała (odwołuje się) IRA.
Silne idee republikańskie rozprzestrzeniły się pośród irlandzkich niepodległościowców na początku XX w. Najważniejszą organizacją z tego okresu, która powstała w II poł. XIX w. to Irlandzkie Bractwo Republikańskie (?Irish Republican Brotherhood?). Celem bractwa było wywołanie długo planowanego powstania zbrojnego przeciwko Imperium Brytyjskiego by uzyskać niepodległość, jeśli nadarzy się do tego odpowiednia okazja – wg członków bractwa nastała ona w okresie I wojny światowej. Insurekcja wybuchła 24 kwietnia 1916 r. i trwała do 30 kwietnia tegoż roku. Nie będziemy rozwijać tematyki samej insurekcji (trzeba na nią oddzielnego artykułu), ale skupimy się na najważniejszych kwestiach genezy IRA, bo to właśnie od 1916 r. wg wielu badaczy narodziła się ta organizacja.
Ważnym aspektem zrywu z 1916 r., do którego odnosi się IRA przez całe swe istnienie to tzw. dokument ?Proklamacji Republiki Irlandii? – odczytany w pierwszym dniu rebelii na schodach Poczty Głównej (General Post Office) w Dublinie przez jednego z przywódców zrywu – Patryka Pearse?a. W dokumencie pisano m.in. o dążeniach niepodległościowych na terenie całej Irlandii, utworzenie Irlandzkiej Armii w obronie Republiki, ponadto w dokumencie mówiono o równouprawnieniu kobiet i mężczyzn wobec prawa.
Patrick Pearse / Źródło: Wikimedia
To właśnie zapis o niepodległości całej wyspy (interpretacja tzw. 32 hrabstw) będzie w późniejszych latach argumentem kontynuowania walki zbrojnej przez późniejsze odłamy IRA działające w latach ?60-?80 XX w. i walki z lojalistami określając ich mianem ?okupantów?.
Dokument Proklamacji Republiki Irlandzkiej z okresu Powstania Wielkanocnego – kwiecień 1916 r. / Źródło: Wikimedia
Drugi z przywódców Powstania Wielkanocnego: James Connolly / Źródło: Wikimedia
W tym miejscu przytoczyć trzeba trzy zdarzenia w czasie trwania insurekcji, które wypadałoby przedstawić. Po pierwsze, Patryk Pearse mianowany został komendantem Irlandzkiej Armii Republiki wg Proklamacji; po drugie, James Connolly – drugi z liderów zrywu – przed rozstawieniem oddziałów na pozycję wyjściowe miał powiedzieć: ?Teraz nie ma żołnierzy Irlandzkiej Armii Obywatelskiej ani Irlandzkich Ochotników. Gdy padnie pierwszy strzał będziemy Armią Republiki Irlandzkiej?. (Irlandzka Armia Obywatelska i Irlandzcy Ochotnicy to dwie główne organizacje biorące udział w Powstaniu); po trzecie, podczas kapitulacji głównego sztabu powstańców jedna z łączniczek – niejaka siostra O?Farell kierowała swoje słowa do brytyjskich wojskowych, że przysyła ją: ?komendant Irlandzkiej Armii Republikańskiej?, którzy nie rozumieli, co to naprawdę oznacza.
Jeśli powstańcy określają siebie jako ?Irlandzka Armia Republikańska? lub ?Irlandzka Armia Republiki? a zwłaszcza gdy główni dowódcy tworzą dokument z rozpisanym programem politycznym i istnieje w nim zapis o ?Irlandzkiej Armii w obronie Republiki?, ustala się, że IRA powstała właśnie w 1916 r.
Nie sposób tutaj pominąć znamiennych słów uczestnika insurekcji – Michael Collinsa, który w późniejszych latach był głównym organizatorem IRA(1919-1921). Słowa jego zasługują na szczególną uwagę by w pełni zrozumieć, czym było to powstanie dla walczących:
Michael Collins / Źródło: Wikimedia
?Powstanie zbrojne było wyrazem naszego prawa do wolności. Wyraziło naszą determinację w dążeniu do zdobycia możliwości wolnego wyboru. Sami chcieliśmy decydować o naszym losie. Chcieliśmy przeprowadzić takie powstania, jakie miały miejsce w Polsce lub Czecho-Słowacji, lub każdym innym kraju, którego przebudzenie było powodem nowo-głoszonych doktryn. Republika, która została zadeklarowana podczas Powstania Wielkanocnego w 1916 r., była irlandzkim wyrazem wolności, jakiej oczekiwano. To był nasz sposób wypowiedzi i wystawienia na próbę Wielkiej Brytanii czy ma prawo nad nami dominować.[?] Deklaracja Republiki była naprawdę od początku znamienną częścią myśli narodowej i dopiero po upływie dwóch lat propagandy byliśmy rzeczywiście w stanie pojąć ideę solidarności.? (Źródło: Michael Collins, The Path to Freedom, wyd. The Talbot Press, Dublin 1922, p. 67-70; tłumaczenie własne.)
Po stłumionej ?rebelii? i rozstrzelaniu jej przywódców na początku maja 1916 r. pod zarzutem ?zdrady stanu? widoczna była niechęć do Imperium Brytyjskiego; nie tylko ze strony samych Irlandczyków, ale także amerykańskich irlandzkich emigrantów. Ponadto pokłosiem tych wydarzeń w latach 1917-1919 r. był rozwój, wręcz ewolucja idei republikańskiej pośród irlandzkiej ludności cywilnej. Warto pamiętać, że podczas insurekcji cywile często byli bierni lub niechętni albo wrogo nastawieni do powstańców – sytuacja ta jednak ulegała diametralnej zmianie.
W tym czasie członkowie partii ?Sinn Fein? uzyskując duże poparcie społeczne w latach 1917-1919 chcieli oddzielić się od brytyjskiego parlamentu. Nastało to 21 stycznia 1919 r. – zbojkotowano Westminsterskie wybory do parlamentu brytyjskiego i w niedługim czasie część członków Sinn Fein utworzyła niezależny pierwszy irlandzki jedno-izbowy parlament – irl. ?Dail Eirean?. Warto zwrócić uwagę na nazewnictwo tej partii – po irlandzku oznacza ona dosłownie ?My sami?, ponadto w latach 1917-1921 była jedyną siłą polityczną, która w swoim programie dążyła do pełnej suwerenności Irlandii.
Skład personalny pierwszego Dail Eirean ? irlandzkiego parlamentu / Źródło: Wikimedia
W późniejszych latach doszło do otwartego konfliktu między Wielką Brytanią a Irlandią, który przybierał często obraz wojny partyzanckiej. Działania zbrojne z lat 1919-1921 różnie określa się w historii: wojna o niepodległość Irlandii, wojna anglo-irlandzka, wojna irlandzko-angielska, wojna z czarno-brunatnymi (?Black and Tans war?). Konflikt ten opisany będzie w oddzielnym artykule.
Część historyków doszukuje się genezy powstania IRA właśnie w tym okresie, ponieważ walczący zaczęli siebie sami określać mianem ?Irlandzkiej Armii Republikańskiej?. Ponadto od 20 sierpnia 1919 r. żołnierze IRA ślubowali lojalność wobec parlamentu irlandzkiego oraz władz irlandzkich: formalnie i oficjalnie stawali się oni zgrupowaniem zbrojnym zależnym od ?podziemnych? władz Republiki Irlandzkiej.
Uważam, że okres 1919-1921 to kolejna ewolucja i rozwój IRA, a okres lat 1916-1922 r. określić trzeba mianem Pierwszej Irlandzkiej Armii Republikańskiej.
Zawieszenie broni nastało dnia 10 lipca 1921 r. Rozpoczęły się rokowania obydwu walczących stron. Trwały one od lipca do grudnia 1921 r. Po zakończeniu działań wojennych dochodzi do bardzo znamiennej sytuacji w dziejach Irlandii. Głównym punktem zapalnym był tzw. dokument nazywany w historii po prostu Traktatem (w historii angielskiej i irlandzkiej określane terminem: ?Treaty 1921?), który kończył w sposób trwały konflikt anglo-irlandzki z lat 1919-1921. Z nocy 6 na 7 grudnia 1921 r. pod przymusem brytyjskich polityków, m.in. Loyde?a George?a i Winstona Churchilla (podawali oni tzw. argument wznowienia działań wojennych na skalę totalną – czołgi, samoloty, regularne wojsko, jeśli nie dojdzie do porozumienia) strona irlandzka (m.in. wcześniej wspomniany Michael Collins oraz Arthur Griffith) podpisała traktat aby następnie przekazać dokument pod głosowanie Dail Eirean. Spowodowało to falę napięć pośród irlandzkiego społeczeństwa – mianowicie podzieliło się one na dwie frakcje polityczne: popierających i przeciwników traktatu. Dobrze było to widoczne podczas głosowania parlamentu irlandzkiego w sprawie ratyfikacji tego dokumentu (7 I 1922): za traktatem było 64 głosów, a 57 przeciw traktatowi. Głównym powodem występujących nieporozumień były zapisy, które mogły budzić niechęć. W aneksie drugim dokumentu traktatu będący jednocześnie załącznikiem do konstytucji nowo powstałego tworu – Wolnego Państwa Irlandzkiego (irl. ?Saorstat?) punkt 4 zasługuję najbardziej na uwagę: 4. Przysięga, która mają składać członkowie Parlamentu Wolnego Państwa Irlandzkiego winna mieć następujące brzmienie: ?Ja ??? uroczyście przysięgam, że będę prawdziwie wierny i związany Konstytucją Wolnego Państwa Irlandzkiego prawnie ustanowioną, i że będę wierny Jego Kr. M. Królowi Jerzemu V, jego potomkom i następcom prawowitym, ze względu na wspólność państwową Irlandji z Wielką Brytanją i jej przynależność, jako członka do grupy Narodów tworzących Brytyjski Związek Narodów?. (Źródło: Nowe Konstytucje, XIII. Konstytucja Wolnego Państwa Irlandzkiego, przeł. J. Makowski, Warszawa 1925, wyd. nakład Księgarni F. Hoesicka.)
Ludzie walczący o pełną niepodległość Irlandii pod postacią republiki mogli poczuć się oszukani, a Wielka Brytania nie chciała stracić ostatecznie wpływów w Irlandii.
Ponadto w Traktacie pozostawiono lukę prawną: tzw. Ulster (6 hrabstw północnych) miał w przyszłości być połączony z Wolnym Państwem Irlandzkim (26 hrabstw południowych) jeśli ustanowiony wg Traktatu lokalny Ulsterski parlament wyraziłby taką wolę. Parlament Ulsterski nie wyraził takiej zgody po 5 grudnia 1922 r., kiedy konstytucja Wolnego Państwa Irlandzkiego weszła w życie.
Wydający się krótkotrwały prawny podział wyspy na Irlandię Północną i Irlandię Południową trwa do chwili obecnej z powodu ?Treaty 1921?.
Podobnie jak społeczeństwo irlandzkie, IRA podzieliła się na dwa ugrupowania: – członkowie, którzy byli za traktatem wchodzili w struktury Wolnego Państwa Irlandzkiego, działając m.in. w tzw. Armii Narodowej. – członkowie niepopierający traktatu zaczęli siebie określać mianem ?Antitractat-IRA?. M.in. bojkotowali oni struktury Saorstat.
Doszło do zjawiska dwu-władzy w Irlandii, mianowicie istniały jednocześnie struktury państwowe Wolnego Państwa Irlandzkiego i Rządu Republikańskiego – przeciwnego traktatowi. Widoczny i trwały podział IRA nastał w dniu 26 marca 1922 r. – polityczni przeciwnicy rządu Saorstat zorganizowali zebranie IRA w dublińskiej rezydencji burmistrza Dublina i powołano na nowo struktury IRA współpracujące z rządem republikańskim pod sterami Eamona De Valery. Głównym celem anty-traktatowców była obrona 32 hrabstw, okupacja kluczowych budynków w Dublinie, akcje dywersyjne wymierzone przeciwko północnym lojalistom mające na celu sparaliżowanie Irl. Płn. m.in. dostaw brytyjskiej broni do Ulsteru. Warto pamiętać, że po traktacie w Irl. Płn. bojówki związane z lojalistami (protestanci nieuważający się za Irlandczyków a za Brytyjczyków) gnębiły katolicką ludność cywilną, a napady z bronią na tle sekciarskim (określenie występujące w historii angielskiej i irlandzkiej, na polski najbliższym temu terminowi będzie ?na tle religijnym?) były na porządku dziennym. Wszystkie te działania wynikały z prostej przyczyny – ?antytraktatowi? chcieli zademonstrować swoje rację i zobrazować siebie, jako tą właściwą stronę w walce o niepodległość Irlandii. Warto tutaj podkreślić, że anty-traktatowi początkowo nie chcieli walki zbrojnej przeciwko siłom Saorstat; np. 8 maja 1922 r. liderzy obydwu stron uzgodnili, że nie będą ze sobą walczyć by nie doszło do wojny domowej. Niestety, udany zamach na brytyjskiego doradcę sir H. Wilsona odpowiedzialnego za sytuacje w Irlandii z lat 1919-1921 oraz po porwaniu gen. J.J. O?Connella, który był szefem sztabu Saorstat w konsekwencji doprowadziły do irlandzkiej wojny domowej (1922-1923). Trzeba pamiętać, że jednym z powodów tego konfliktu był nacisk polityczny Wielkiej Brytanii na rząd Wolnego Państwa Irlandzkiego. Saorstat miało od tej chwili status dominium (tak jak Kanada) i na dobrą sprawę Wielka Brytania miała prawo ingerować w jej sprawy wewnętrzne, jeśli wynikło by jakieś ?zagrożenie?, ponadto Winston Churchil zagroził np., że jeśli siły Wolnego Państwa Irlandzkiego nie poradzą sobie z ?problemem? to Wielka Brytania dokona inwazji, bo będzie to równoznaczne z tym, że Irlandia odrzuci postanowienia Traktatu. Ważnym faktem pozostaje również, że zabroniono siłom Saorstat jakichkolwiek rozmów z anty-traktatowymi od czerwca 1922 r.
Anty-traktatowa IRA przegrała wojnę domową, ich przywódcą E. de Valera rozkazał w maju 1923 r. zaprzestania działań zbrojnych widząc do jakiej przepaści doprowadza bratobójcza walka. Po 1923 r. zauważa się mniejsze poparcie dla IRA ze strony irlandzkiego społeczeństwa, zwłaszcza na terenie Irlandii Południowej.
Rok 1923 był znamienny dla IRA – doszło do pierwszego trwałego podziału. Część członków organizacji anty-traktatowych nie godzący się na taki los próbowali walczyć dalej, np. kilku członków dawnej anty-traktatowej IRA współpracowało podczas II wojny światowej z III Rzeszą. (Warto pamiętać, że Irlandia jako jedne z niewielu państw było neutralne w drugo wojennym konflikcie światowym). Od lat ?50 XX w. zauważa się reorganizację kolejnych struktur IRA, powstawanie kolejnych odłamów w latach ?60 i 70? jak PIRA, RIRA (?Provincional Irish Republican Army?, ?Real Irish Republican Army?). Ich głównym celem było przyłączenie Irl. Płn. w celu uzyskania pełnej niepodległości dla wszystkich 32 hrabstw wszelkimi dostępnymi sposobami, nawet za pomocą ataków terrorystycznych wymierzonych głównie w lojalistyczną północno-irlandzką ludność cywilną.
Podobnie jak w przypadku Powstania Wielkanocnego, irlandzkiej wojny o niepodległość, zagadnienie irlandzkiej wojny domowej będzie szerzej opisane w oddzielnym artykule.
Trzeba się głęboko zastanowić nad tematyką ?irlandzkiego terroryzmu etnicznego? z lat ?60-?90 XX w. Po zobrazowaniu genezy powstania IRA i ich głównych założeń walki z lat 1916-1922, wydaje mi się, że będzie to o wiele łatwiejsze.
Warto zadać sobie kilka trudnych pytań, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi: – Co mogło być główną przyczyną zamachów terrorystycznych: zła polityka Wielkiej Brytanii wobec Irlandii? Zła polityka Irlandii Południowej? Ustępstwa wobec ulsterskich lojalistów? – Czy ?Treaty 1921? był i jest dany na zawsze? Czy nie można zmienić jego zapisów? Stworzyć nowe dokumenty by Irlandia jako całość złączyła się w sposób pokojowy? Kto jest temu przeciwny? Jakie ma obawy? – A może zamachy terrorystyczne to tylko zbyt duży radykalny krok IRA, skoro zamachy nie tyczyły się tylko np. przedstawicieli lojalistów w parlamencie, ale także bezbronną i często bogu ducha winną lojalistyczną ludność cywilną? – Dlaczego w dyskusji publicznej zapomina się o zamachach i wprowadzania terroru na tle sekciarskim przez bojówki lojalistyczne wobec katolickiej ludności cywilnej mieszkającej w Irlandii Północnej? Przykładem takiej organizacji jest m.in. Ulster Volunteers Forces (UVF), który istnieje do dziś.
Na te pytania każdy powinien odpowiedzieć sobie sam z osobna.
Bibliografia:
Źródła: – Nowe Konstytucje, XIII. Konstytucja Wolnego Państwa Irlandzkiego, przeł. J. Makowski, Warszawa 1925, wyd. nakład Księgarni F. Hoesicka.
Monografie: – Cottrell P., The war for Ireland 1913-1923, wyd. Osprey Publishing, New York 2009. – Donnelly J., Encyklopedia of Irish History & Culture, wyd. Thomson Gale 2004. – Grzybowski S., Historia Irlandii, wyd. zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003. – Klimkiewicz S., Republika Irlandii, wyd. KAW, 1979. – Moody T.W., Martin F.X., Historia Irlandii, Poznań 1998. – O?Brien B., IRA, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 2001. – Ó hEithir B., Historia Irlandii, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 2000. – Swoboda G., Dublin 1916, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006. – Petrusewicz M., Irlandzki sen: Życie Konstancji Markiewiczowej – komendantki IRA (1868-1927), Warszawa 2000. – Zins H., Historia Anglii, wyd. zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.
Wspomnienia: – Collins M., The Path to Freedom, wyd. The Talbot Press, Dublin 1922.
